‘उनी त धनसिंह माइला पाे हुन् ।’ काँधमा रेडियाे बाेकेर गीत गाउदै हिडिरहेकाे व्यक्तिलाई औंलाउदै कसैले भन्याे । गाउँलेका लागि उनी नाैलाे थिएन । तर त्यस गाउँमा पुग्ने नाैलाे मान्छेका लागि उनी नाैलाे थिए तर नजरमा परिहाल्ने । जाे कसैले उनी बारे चासाे नलिने र साेधीखाेजी नगर्ने त कुरै भएन ।
काेराेना संक्रमन जुम्ला जिल्लाकाे गाउँभरि फैलिएकाे थियाे । तर पनि उनी हिड्न डुल्न छाेडेकाे थिएन । बरु बिरामीका घरघरै पुगेर सन्चो बिसन्चो सोधे । बिरामी परेकालाई हाँसो ख्यालठट्टा गरेर खुसी बनाउने प्रयास गरे । गाउँलेहरूको आँट बढाए । संक्रमित र गाउँलेलाई आफूले जानेका कुरा सिकाए ।
लकडाउनका बेला घरमै बाँधिएका बुढापाका र बिरामी उनलाई भेटेर खूब रमाए ।
अरू बेला पनि गाउँलेका आपसी झैगडा र विवाद मिलाउन धनसिंह माइलालाई नै डाकिन्छ। यसरी गाउँघर डुल्दा माइलाको काँधमा रेडियो झुन्डिएकै हुन्छ । अनि हातमा धागो र सुइरो । उनले बुनेका टोपी गलबन्दी धेरै गाउँलेका शीर र गलामा भेटिन्छन् ।
बागलुङ सोलेडाँडा नजिकैको तमान गाउँ वरपर आजकल भीमबहादुरका भेडा भेटिन्छन् । भीमबहादुर दुई तीन सय भेडाको बथान लिएर जाडो छल्न गाउँ झरेका हुन् । तर ती भेडा अब बिस्तारै उकालो लाग्नेछन् ।गर्मी बढ्न थालिसक्यो । भीमबहादुर भेडाहरु लिएर हिमालतिरको लामो यात्रामा निस्कने तयारीमा छन् । भेडाको पछि लागेर यसरी उकाली ओराली गरेको चार दशक नाघिसक्यो ।
पाँच छोराछोरी अ-आफ्नो बाटो लागिसके । भीमबहादुरलाई श्रीमतीले साथ दिन्छिन् । चिसो हिमालमा बसेर भीमबहादुरले बुनेका न्याना उनका लुगाहरु टाढा-टाढासम्म पुग्छन् । भीमबहादुरले भेडाबाट वर्षको ७-८ लाख कमाउँछन् रे । ‘मैले भेडा पालेकाे ४२ वर्ष बित्याे । पहिले-पहिले माथि बुकीतिर थुप्रो गोठालाहरु भेटिन्थे । तर नयाँ पुस्ताले मन नलगाउँदा भेडा पाल्नेहरु घट्दै गयाे ।’ भीमबहादुर तमान गाउँमा एक्लै भेडा हेरिरहेका थिए ।
लमजुङको सिउरुङ गाउँमा आमा पुस्ताका समूह छन् । उनीहरू चुलाचौका, घास दाउरा, मेलापातबाट निस्किएर मैदानमा भेला हुन्छन् । फुटबल खेल्नलाई ।
गाउँ नजिकैको स्कूलमा फुटबल खेल्ने मैदान छ । त्यहीँ मैदानमा लुङ्गी लगाएका आमाहरू दिनहुँ फुटबल खेल्छन् । जितेर पाउनु केही छैन । पुग्नु पर्ने कतै छैन । उनीहरूलाई बल तोट्नु छ । कसैलाई रहर मेटाउनु छ । कसैलाई सम्झना ताजा गराउनु छ । तर उनीहरु कुनै खेलाडीभन्दा कम देखिदैनन् ।
सन्त कुमारीलाई अरुले फुटबल खेलेको हेर्न मात्रै पनि रमाइलो लाग्छ । कतै गाउँमा फुटबल प्रतियोगिता भयो भने हेर्न कहिल्यै छुटाउदिनन् । ‘मलाईं त अरुले फुटबल खेलेकाे हेर्दाहेर्दै आफैं मैदानमा गएर गोल हान्ने जोस आउँछ ।’ सन्तकुमारीलाई यही रहरले मैदानसम्म पुर्यायाे ।
गाउँलेहरू पनि मैदानमा आएर उनीहरूको खेलमा ताली थप्छन् । उमेरले छेक्न नसकेकाे रहरलाई आफन्त परिवारले छेक्न सकेन । बरु उनीहरुकाे रहरमा हाैसला थपिदिए । नाती पुस्तासम्मले हुटिङ लगाउछन् – गाेssल गाेssल । पर-परसम्म आवाज गुञ्जिन्छन् ।
नेपालगञ्जको त्रिभुवन चौकदेखि उत्तर तर्फ जादा घसियारन टोल भेटिन्छ ।
घसियारन टोलमा हरेक साँझ घाँसकाे बजार लाग्छ ।
घसियारन टाेलका महिला केटाकेटीहरू दिनभरि टाढा-टाढाका जङ्गलसम्म पुग्छन् । अनि घाँस काटी ल्याउँछन् । साँझ त्यही घाँस बेचेर उनीहरकाे गुजारा चलाउछन् । याे उनीहरूकाे पुर्खौली पेशा हो ।
मिना केवट पनि छोरीसँगै घाँस बेच्न आएकी थिइन् ।
‘घाँस काटेर बेचे त गाँस हुन्छ नभए त हामी भाेकै हुन्छ ।’ उनले घाँस बेचेकाे २० रुपैयाँ पाेल्टामा हालिन् ।
घाँस बेच्ने चाहिँ धेरैजसाे महिलाहरू हुन्छन् । पुरुषहरू भने ज्याला मजदुरी गर्छन् ।
यहाँ बाख्रा, घाेडा, गाइवस्तुकाे लागि मान्छेहरु घाँस किन्न आउँछन् ।
एउटी महिला एउटा बाख्रालाई भनेर ३० रुपैयाँकाे घाँस किन्न आइन् । एउटा सानाे बाबु पनि साइकल चढेर १० रुपैयाँकाे घाँस किन्न आए । उनकाे घरमा पनि एउटा बाख्रा रहेछ । एउटा घाँसकाे मुठालाई १० देखि ३० रुपैयाँसम्म पर्छ ।
त्रिभुवन चाेक अगाडी जहा मीठाई र दूध किनमेलकाे बजार लाग्छ । चाेक पछाडी जहाँ घाँस माेलताैलकाे बजार लाग्छ ।
झमक्क साँझ परिसकेको थियो । तर घाँस बेच्ने र किन्नेको भीड सकिएको थिएन । भोलि फेरि घाँस काट्नु, बेच्नु र किन्नु त छदैछ ।
बागलुङकी नितु खड्का पेशाले स्टाफ नर्स हुन् । काेराेना संक्रमण भए यता नितुलाई फुर्सद छैन । नितु आफ्नो घरबाट सबेरै निस्किन्छिन् र पुग्छिन् काेराेना संक्रमितहरुका घर । अनि संक्रमितको निःशुल्क उपचार गर्छिन् ।कोराेना संक्रमण भएर घरमै आइसाेलेसनमा बसेकाहरुको गाह्रो साह्रो साेध्नु,अक्सिजन, ब्लडप्रेसर नाप्नु, कसैलाई ओखती दिनु उनकाे दैनिकी बनेकाे छ । कसैका लागि त उनको बाेली नै ओखती । नितु संक्रमितहरुको आत्मबल बढाउन सघाउँछिन् ।
उनले बागलुङ बजार वरपरका बिरामीका घर आँगन नपुगेकाे ठाउँ छैन । दिनदिनै संक्रमितको संख्या बढिरहेकाे छ । अस्पताल भरिभराउ छ । यस्तो बेलामा संक्रमितका घर-घरै पुगेर उपचार गर्न उनलाई कसैले अह्राएकाे हैन । नितु आफ्नै मनले अह्राएकाे गर्छिन्।
दोलखा चरिकोटबाट २ वर्षको उमेरमा आमाबुबासँग काठमाडौं आएका उनको जिन्दगीको ७६औँ वसन्त काठमाडौंमै बितिसके । काठमाडौंमा पहिले घर थिएन, तर आमाबुबा साथमा थिए । अहिले घर छ, तर आमाबुबा साथमा छैनन् ।
अहिले त उनी आफैं बुबा बनिसके । उनी अर्थात कान्छा तामाङ । “मेरो अर्कै नाम छ तर भन्नू हुदैन । सबैले कान्छा भन्छन् । आमाबुबाले पनि कान्छा भन्थे । कान्छा भनेकै मन पर्छ,”- उनी असली नाम नभनी कान्छाकाे प्रसङ्ग जोड्छन् । हामीले पनि कान्छा बाजे सम्बाेधन गर्याैँ ।
नयाँ बस्ती बौद्धबाट बिहानको ३ बजे उठेर कान्छा बागबजारको एउटा गल्लीमा आउछन् । अनि सुरु हुन्छ उनको चिया पसल । चिया खाने मान्छेहरूको भीड सुरु हुन थालेपछि उनलाई भ्याइ नभ्याइ हुन्छ । बिद्यार्थी, व्यापारी, मजदुरी सबैलाई उनले पकाएको चिया मीठो लाग्छ रे ।
कान्छाकाे चिया मात्र हाेईन, उनले गाएकाे गीत, हाँसाे,बाेली पनि मन पर्छ । उनलाई नेवारी भाषा पनि आउछ । एकैछिन गीत गाएर पनि सुनाउन भ्याए ।
उनले चिया पकाउन थालेको दशक बितिसक्यो । “श्रीमती छोराछोरीले दु:ख नगर, अहिले लाउन, खान दु:ख छैन भन्छन् । तर मलाई बसिरहदा जिउ दुख्छ । बरु यसै गरे भने आनन्द मिल्छ ।,”- कान्छा उम्लिरहेको चिया डाडुले चलाउछन् ।
उनले दाउरा बेचे, रिक्सा चलाए, होटलमा भाडा माझे । “पढ्न बाहेक मैले नगरेको काम केही छैन । बुबाले स्कुल जाँ भन्दा दाउरा बोक्छु भनें ,”- उनी बिगत सम्झिदै जाेडले हाँस्छन् ।
आफ्नाे जिन्दगीकाे ७४ वर्ष काठमाडाैंमा बिताएका कान्छाले काठमाडाैंलाई राम्ररी चिनेका छन् । कति आफ्नाहरु छुटिए कति पराईहरु जाेडिए ।
बिहान ९ बजेसम्म चल्ने उनको चिया पसल लकडाउनले पाँच महिना बन्द भयो । उनलाई त्याे समय घरमा बस्न सकस पर्यो । “सपनामा कसैले कालो चिया, कसैले सेतो चिया, कसैले चुरोट, कसैले दुनोट मागेर घेरिरह्यो । अनि फेरि चिया पकाउन थालें । अब त सकिन्जेल यहाँ आउनेलाई चिया खुवाउँछु । नानीहरु पनि आउदै गर्नु ।” उनले हामीलाई मसालेदार सेताे चियामा हल्का कफि छर्केर दिए ।
पूर्वी झापा, मेचिनगर नजिकैको चिया बगान । बगानभित्र कथा बाेकेर आइपुगेका थुप्रै अनुहारहरु भेटिन्छन् ।
उनीहरु कहाँबाट आएका हाेलान् ? पूर्व कि पश्चिम, पहाड कि तराई ? बगानमा उनीहरु कोसँग आए ? किन आए ? एक्लै आए कि परिवारसँग ? यस्ता थुप्रै प्रश्नहरु मनमा बाेकेर हामी चिया बगान पुगेका थियाैँ ।
पारीलो घाम लागेको थियो । बगानका मजदूरहरु बिहानै आईसकेका थिए । कोही चियाका पत्ता टिप्दै थिए । कोही चियाका भारी ओसार्दै थिए ।
जिन्दगीका अनेकौं सपना बोकेर हिंडेकाहरु कुनै दिन बगानमा आइपुगेका थिए ।
कोही एक्लै आए । कोही साथै आए । कोही परिवारसँग आए । कोही परिवार छाडेर आए ।
अहिले सबै एक अर्काका साहारा बनेका छन् । आफन्त बनेका छन् । उनीहरु बगानका भएका छन् । बगान उनीहरुको भएको छ ।
करिब तीन दशक अघि बगान भित्र साना-साना झुपडी मात्र थिए । बगान अहिले गाउँ भैसक्यो । बगानभित्रको बस्तीमा करिब एक सय घर छन् । यही बस्तीमा बालखैमा आएकाहरु जवान भए । जवानहरु बृद्ध भए । माया प्रेम विवाह बगानभित्रै । बालबच्चा बगानभित्रै । अहिले बगान सबैको साझा घर भइसक्यो ।
यही माटोसँग जिन्दगीको घाम छाया र दु:ख-सुख साटियो । जुस्विना परिवारको साथमा आइन् । अमृता भारतबाट छोराछोरी र श्रीमानसँगै आइन् । छलिमाया काखे छोरा च्यापेर आइन् । यसरी काेही आफ्नाहरु लिएर, काेही आफ्नाहरु छाेडेर आएकाहरुका कथा बगानबाटै सुरु हुन्छ र बगानमै सकिन्छ ।
कल्कलाउँदो उमेरमा देउकुमारले पनि बुबाकै बाटो पछ्याए । लाहुरे बन्ने लहरमा उनको पनि रहर मिसियो । उनी हङकङका लाहुरे भए ।
पहाडमा हलो र कोदालो समाउने हातहरु बन्दुक समाउँदै संसार डुले । लाहुरेको नोकरीले दुःख बिर्साउने गरी पैसा पनि दियो । तर पैसाले गाउँघर बिर्साउन सकेन ।
बादलुको घुम्टोले सँधै झैं इलामबजार छोपिँदा टुँडिखेल नजिकैको एउटा चिया पसलमा देउकुमार राई र उनका परिवार भेटिन्छन् ।
अवकाशपछिको जीवन बेलायतमै बिताउन सक्ने सुविधालाई चटक्कै छाडेर देउकुमार जन्मथलो फर्किएका हुन् ।
यो चियापसलमा देउकुमार इलामेलीहरुलाई चियाका थरिथरिका स्वाद चखाउँदैछन् ।
उसो त देउकुमार सँधै इलाम बजारमा भेटिँदैनन् । इलामको सन्दकुपुर गाउँपालिकामा माइपोखरी नजिकैको माइपताल गाउँमा उनका दुई वटा कृषी फारम छन् । धेरैजसो फारमतिरै भेटिन्छन् ।
१० वर्षअघि श्रिमती बितिन् । देउकुमार एक्लैले छोराछोरी हुर्काए । बिरामी आमाको स्याहार गरे ।
फारममा लगाएका किवीका बोटहरुलाई पनि उनले छोराछोरी जस्तै स्याहारेका छन् ।
उनी चाहिँ तेजबहादुर राई । किवी फारमका हेरालू ।
देवकुमारले चिटिक्कको फारमलाई पर्यटक लोभ्याउने थलो पनि बनाएका छन् । विदेशीको काम छोडेर नेपाल फर्केका देउकुमार अहले आफ्नै फारममा बेला बेला विदेशीलाई नि काम लगाउँछन् ।
मान्छेहरु पहाड छाडेर मधेसतिर बसाईं झरिरहँदा देवकुमार चाहिँ मधेसमा जोडेका जग्गाहरु बेच्दै पहाडमा लगानी गर्दै थिए ।
पल्टनको जागिरेले देउकुमारलाई लड्न सिकाएका थियो । अहिले पनि उनी एक्ला लडाकू जस्तै छन् । श्रीमतीको मृत्युले उनलाई दुःख सिकाएको थियो । अहिले सानातिना दुःखले उनलाई छुन सक्दैनन् ।
आमाबुबाको आँखा छली छली किनेको चुत्रोघारीहरुमा अहिले लटरम्म किवि फल्न थालेका छन् ।
उनको फारम धेरैको लागि सिक्ने थलो पनि भएको छ । कृषी पढिरहेका विद्यार्थीहरु फारममा आएर महिनौं बिताउँछन् ।
कलिलो उमेरमै लाहुरे बन्ने सपना पछ्याएर हिँडेका देउकुमारले देख्ने सपना फेरिएका छन् आजकल । शायद उनले अरुलाई पनि सपना देख्न सिकाइरहेका छन् ।
हिमालतिर जाने तयारी सुरु भइसक्यो । कोही बिहानै बाटो लागिसके, कोही घोडामा रासन लाद्दै छन् । ङिमा दिदीको घरमा ढिँडो पाक्दैछ ।
चोत्र गाउँमा अन्न फल्ने ठाउँ कम छन् । हिउँ र तुषारोसँग संघर्ष गर्दै वर्षमा एउटा मात्र बाली हुन्छ । धेरै जनाले चौंरी र भेडा पाल्छन् । हिमालले बेला बेला जडिबुटी दिन्छ । अनि गाउँ पालिन्छ ।
गाउँको लागि आजको दिन ३ वर्षपछि आएको सुखद क्षण हो । सेतो चिनी खन्न वर्षेनी जान पाइँदैन । बीउ मासिन्छ भनेर गाउँलेहरु आफैंले बनाएको नियम ।
आज हिमालको तीन वर्षे बाली भित्राउन जाने दिन हो ।
हात खुट्टा चल्न सक्ने सबै हिमालतिर जान्छन् । साना नानीबाबुलाई कसैले अर्को गाउँमा आफन्तकोमा लगेर छाडेका छन् । कसैले आफैं लिएर हिँडेका छन् ।
बिस्तारै गाउँलेहरु घोडा धपाउँदै उकालो लागे । लगभग दिनभरि हिँड्नुछ । कोही अघि लागेका छन् कोही पछि लागेका छन् ।
मूलबाटो छाडेर हामी हिमालबाट बग्दै आएको खोलालाई पछ्याउँदै उकालो लाग्यौं । जति माथि जान्थ्यौं हावा पातलिँदै जान्थ्यो । केही पाइला अघि सारेर हामी थकाइ मार्न बस्थ्यौं ।
धेरै जसो गाउँलेहरु हामीभन्दा अघि लागिसकेका थिए । बाटोमा अङ्गद रोकाया भेटिए । ३१ वर्षे अङ्गद गाउँको वन समितिका अध्यक्ष हुन् ।
यो भेगमा सेतो चिनी खन्न गाउँ बाहेका अन्यत्रका मान्छे आउन नपाउने नियम बनेको रहेछ । गाउँलेहरु आलोपालो गरेर वनको गस्ति गर्न समेत आउने रहेछन् ।
घुम्छे अर्थात् ठूलो पाटन । जंगलको बाटो सकिएपछि पाटन सुरु भयो । ङिमा दिदी र अङ्गदसँगै हामीले एकैछिन थकाइ मार्यौं ।
मैले बोकिरहेको क्यामेरको झोला ङिमा दिदीले बोक्ने भइिन् । हामीले भारि साट्यौं । दिदी अघिअघि लागिन् हामी पछि लाग्यौं ।
केही चौंरीहरुले स्वागत गरे ।
बिस्तारै पालहरु भेटिन थाले । कोही बल्ल सुरसार गर्दै थिए । कोही थकाइ मार्दै थिए । कोही दाउरा खोज्न हिँडेका थिए ।
उनीचाहिँ अङ्गराज थापा हुन् । उनको घर जुम्ला बजार । हिमालतिर मजदूरी गर्दै डुल्दा रहेछन् । सेफोक्सुन्डोतिर केही महिना बिताएर हिजो मात्र उनी ङिमा दिदीको घर आइपुगेका हुन् ।
तर अङ्गराजले अरु काम मात्र सघाउन पाउँछन् । सेतो चिनी चाहिँ खन्न पाउँदैनन् । परिवारबाहेका मान्छेले सेतो चिनी खन्न नपाउने नियम छ ।
खुल्ला आकाशमुनि गाउँलेका कुराहरु सुन्यौं । बाटोघाटो , विद्यालय र अस्पताल नहुनुका पीडादायी सुस्केराहरु सँधै झैं हिमालको चिसो हावामा मिसिएर खै कता पो बिलाए ।
दुःखमा पनि हाँसिरहने गाउँलेसँग हामीले पनि केही मुस्कानहरु माग्यौं । राति अबेरसम्म गीत गुन्जिरह्यो, खोला सुसाइरह्यो हिमाल हाँसिरह्यो ।
भोलिपल्ट हिमालको चिसो विहानी पर्खिरहेको थियो । लुगलुग काम्ने जाडोमा जाँगरिला गाउँलेहरु एकाविहानै उठिसकेका थिए ।
सेतो चिनी खन्न जाने तयारी सुरु भयो ।
पाखाभारि छरिएर उनीहरुले माटो खोस्रिन थाले । हेर्दा अदुवा जस्तै देखिने हिमालको फसल भेटिन थाल्यो । गाउँलेका आँखा सन्तुष्ट भए ।
स्थानीय भाषामा हिड्डे र खिराङ्लो भनिने सेतो चिनीको कथा यहिँ सकिँदैन । यसरि खनेका सेतो चिनीलाई धोइ पखाली गरेर आगोमा पकाउनु पर्छ । त्यसलाई सुकाउनु पर्छ अनि ब्यापारीले किनेर लान्छन् ।
सफा सेतो सर्ट लगाएका डि आर भण्डारी बाँसुरी बोकेर पछिपछि लागे । उनी पेशाले शिक्षक हुन् । गाई फारममा साथीभाइसँग सांगितिक माहोल बनाउन बेला बेला आइरहन्छन् ।
मंसिर महिनाले बिहेका लगनहरु लिएर आउँछ । यसपालिको मंसिरमा हामी कर्णाली प्रदेशको एउटा बिहेमा सहभागी भयौं । जुम्ला जिल्ला पातारासी गाउँपालिकाको तिर्खु गाउँको बिहे घरमा हामीले ३ दिन बितायौं ।
भोलि जन्ती आउनेछ । आज अबेरसम्म आँगनमा टाटे पाक्दैछ ।
जुम्लाको जाडो माइनसमा ओर्लेको छ । आगो वरिपरि आफन्त महिलाहरु गहुँको पिठोको टाटे पकाउँदैछन् । पुरी जस्तै टाटे पाक्न थालेपछि बिहे घरमा रौनक सुरु हुन्छ ।
वीरगन्ज शहरको एउटा होटलमा प्रायजस्तो साँगितिक साँझ हुने गर्छ । एउटा साँझ प्रिती आफ्ना सुमधुर आवाज गुन्जाउँदै थिइन् ।
उनी सुगन्धीकी कान्छी छोरी हुन् । नाच्ने र गीत गाउने कर्म रोजेकी ।
वीरगन्जबाट १० किलोमिटर जति टाढा जितपुर नजिकैको गाउँमा पासवान परिवारको चिटिक्क परेको घर छ । घरमा बस्छन् सुगन्धी पासवान, राजवंशी पासवान, २ छोरी, १ छोरा र एउटी नातिनी ।
एकाविहानै घर नजिकैको बँगुर फारमको नित्यकर्मबाट सुगन्धी र राजवंशीको दैनिकी सुरु हुन्छ ।
राजवंशी पासवान सानैदेखि एक्लो थिए ।
राजवंशीलाई नाच्न गाउन खुब मन पर्ने । केटीका पोशाक लगाएर ।
राजवंशीले आफ्नो रहरलाई पेशा बनाए । उनी महिलाको भेषमा बिहे पार्टीहरुमा नाच्न हिँड्थे । त्यसैबाट गुजारा गर्थे ।
बिहेमा नाच्न एकदिन राजवंशी चितवन पुगे । त्यहाँ सुगन्धीसँग भेट भयो । माया बस्यो । राजवंशीले सुगन्धीलाई २ धुर जग्गाको छाप्रोमा भित्र्याए ।
हक्की र आँटी स्वभावकी सुगन्धी परिश्रममा विश्वास गर्थिन् । यी जोडीले जानेका र सकेका सबै काम गर्न थाले । देहातमा कुर्ता सुरुवाल लगाएर आएकी सुगन्धीको कुरा काट्नेहरु कम थिएनन् । राजवंशी र सुगन्धीलाई यस्ता कुराको बालै भएन ।
कर्मले यो जोडीलाई डोर्याइरह्यो ।
राजवंशी घर सम्हाल्छन् । सुगन्धी बाहिरफेरको काम ।
सुगन्धी त पहिले कुरा काट्ने र विभेद गर्ने गाउँलेका नेता नै भइसकिन् । समस्या र मुद्दामामिलामा परेका दिदी बहिनीहरु सुगन्धीलाई नै सम्झिन्छन् । उनी सहयोगी मन बोकेर टाढा टाढा पुग्छिन् ।
जेठी छोरी वीरगन्जका संघसंस्थामा काम गर्छिन् । भारतीय श्रीमानसँग सम्बन्ध बिग्रेपछि उनी बीरगंजमा डेरा गरेर बस्छिन् । सानी छोरीलाई आमासँग माइतीमै छोडेकी छिन् ।
बुबा राजवंशीको नाच्ने गुण कान्छी छोरीमा सरेको छ । कहिलेकाहिँ त बाउ छोरी नै नाचेर बस्छन् ।
अब त खान लाउन दुःख छैन । सुगन्धीलाई कहिलेकाहिँ लाग्छ राजवंशीले नाच्ने काम छाडे पनि हुने । राजवंशी हुन्छ हुन्छ भनेर टाउको त हल्लाउँछन् । तर जब बिहेको सिजन आउँछ राजवंशी आफूलाई सम्हाल्नै सक्दैनन् । लुगाफाटा र मेकअपका सामान बोकेर नाच्न हिँडिहाल्छन् ।
आज पनि पल्लो गाउँको बिहेमा राजवंशीलाई निम्तो आएको छ । हामी पनि राजवंशीको पछि लाग्यौं ।
यो गुलाबी घर, यो आँगन, आँगनमा राखिएको ट्याक्टर, मोटरसाइकल, घर छेउका सुँगुर फारम, केही जग्गा जमिन अनि साँझ विहान भान्छामा पाक्ने मिठा र पोषिला खान्कीहरु सुगन्धी र राजवंशीलाई भाग्यले होइन कर्मले दिएको हो ।
सम्झिँदै सपना जस्ता लाग्ने अभाव र आँशुका दिनहरुलाई यो परिवारको खुल्ला हृदय र अपार मिहेनतले जितेको हो । यी हाँसो, खुशि र स्वतन्त्रता उनीहरु आफैंले आर्जेका सम्पत्ति हुन् । भुइँबाट उठेर ।
स्याङ्जा मिर्मीका ज्ञानप्रसाद पाण्डे परिवारका कान्छा छोरा थिए । एसएलसी सकेर पढ्न पोखरा झरे । पिएन क्याम्पसमा पढ्दा खर्च जुटाउन एउटा निजि विद्यालयको होस्टेलमा काम गर्न थाले । जोशिलो उमेरका ज्ञानको ज्ञान र लगन देखेर उनलाई पढाउने काम दिइयो ।
त्यसपछि ज्ञानप्रसाद ज्ञान सर भए ।
ज्ञान सरको कथा
जिन्दगीका लामा बाटाहरु ज्ञान सरले पढाएरै बिताए । पोखरा र काठमाडौंका नाम चलेका निजि स्कुलहरुमा पढाए । आफ्नो पढाई खर्च पनि चलाए ।
वर्षौं बितिसकेको थियो । पढाएर मात्र परिवार पाल्न धौ भयो । ज्ञान सर राम्रो तलब आउने जागिर खान कतार गए ।
विद्यार्थीहरुको कल्याङमल्याङमाझ थुप्रो वसन्त बिताएका ज्ञान सरलाई परदेश विरानो लाग्यो । ६ महिनामै नेपाल फर्किए र काठमाडौंमा फेरि पढाउने काम खोजे ।
बैंसमै शिक्षक बनेका ज्ञान सरको पढाउँदा पढाउँदै कपाल फुलिसकेको थियो । काठमाडौंका भव्य निजि विद्यालयमा पढाइरहँदा ज्ञान सरलाई एकदिन अर्कै ज्ञान फुर्यो । आफ्ना शिप र दक्षता बोकेर मुस्ताङको कुनै सानो सरकारी स्कुलमा गएर सेवा गर्ने ।
ज्ञान सर राजिनामा दिएर मुस्ताङ जाने योजना बोकेर दशैं मान्न घर आए ।
ज्ञान सरको घरको आँगन छेउमै एउटा प्रावि थियो । गैरा स्कुल नामले चिनिने यो विद्यालयमा मुस्किलले ५० जना भर्ना भएका थिए ।
गाउँका केटाकेटी सप्पैलाई बोर्डिङ स्कुलले तानेका थिए । मिर्मि स्कुल अरु स्कुलसँग मर्ज हुने छेकोमा थियो ।
स्कुलका हेडमास्टर थिए गाउँकै रामप्रसाद भट्टराई । हेडसर र केही अभिभावकहरुले योजना बनाए विद्यार्थी बोलाउन अँग्रेजी माध्यमबाट पढाइ सुरु गर्ने ।
पोखरा र काठमाडौंका नामी विद्यालयहरुमा खारिएर आएका अनुभवी ज्ञान सरमा गाउँलेको आँखा पर्यो । मुस्ताङ जाने योजना बोकेका ज्ञान सरलाई आँगनकै स्कुलले बोलायो ।
ज्ञान सरले स्कुलको रुप फेर्ने कमान सम्हाले । १ वर्ष बस्ने शर्तमा । पहिलो वर्ष नै १ सय ५० जना विद्यार्थी थपिए ।
१ वर्ष बस्ने सर्तमा स्कुल छिरेका ज्ञान सरको १२ वर्ष यहीँ स्कुलमा बितिसक्यो । वरपरका बोर्डिङ स्कुलहरु बन्द भए । अपवाद बाहेक गाउँका सप्पैले नानीबाबु यहीँ पठाउँछन् ।
सिकाइ, संगीत,भवन, खेलकुद हरेक विषयमा मिर्मि आधारभुत विद्यालय अब्बल भइसकेको छ ।
विहान जुरुक्क उठेर चियाको गिलास समाउँदै स्कुल छिर्ने ज्ञान सर अँध्यारो हुँदा सम्म स्कुलमै हुन्छन् ।
स्कुलका आफ्नै लोभलाग्दा शैलीहरु छन् ।
शिशु कक्षा पढ्ने नानीहरुसँग अभिभावकहरु पनि दिनभरि स्कुलमै बस्नु पर्छ । नानीहरुलाई बानी लगाउन ।
सरकारले ५ कक्षासम्मका नानीहरुलाई दिने खाजा खर्च स्कुलले अभिभावकहरुलाई नै दिन्छ । त्यसबापत खाजा समयमा अभिभावकहरुले घरमै खाजा बनाएर ल्याउनु पर्छ । स्कुलमा बिस्कुट चाउचाउ जस्ता पत्रू खानेकुरा प्रतिबन्ध छ ।
ज्ञान सर अहिले पनि निजि स्रोतमै तलब खान्छन् । हेडसर र उनको जोडी एउटै जुवाका हल गोरु जस्तै छ । ठूलो हात र फराकिलो मन भएका अभिभावकहरु छन् ।
मुस्किलले ५० जना विद्यार्थी भएको स्कुलमा अहिले झन्डै ३ सय जना पढ्छन् । सरकारी स्कुल नि यस्तो हुन्छ र भनेर हेर्न टाढा टाढाबाट मान्छेहरु आउँछन् ।
हुन त ज्ञान सरलाई अहिले पनि थुप्रै निजि स्कुलहरुले राम्रो तलबको लोभ देखाएर बोलाउने गरेका छन् । तर ज्ञान सरको मन मान्दैन ।
बरु गाउँका अरु सामुदायिक विद्यालयहरुको पनि यसैगरी मुहार फेर्ने धोको छ ।
भैरहवाका नन्दलाल बढई कुनै बेला मूर्ति बनाउने काम गर्थे । अहिले उनकी श्रीमती नै मूर्ति जस्तै अचल भएकी छिन् । ८६ वर्षका नन्दलाल बिरामी श्रीमतीको शरीरमा प्राण भरिरहन्छन् ।
अढाई वर्षदेखि नन्दलाल दम्पती अस्पताल धाएको धायै छन् ।
‘धेरै चेकजाँच गराए तर के रोग हो पत्तै लागेको छैन ।’ नन्दलाल ओछ्यानमा लडिरहेकी श्रीमतीलाई हेर्छ । ‘अब त उपचार गराउन पनि पैसा सकियाे । के गर्ने, कसलाई सहयाेग माग्ने ? मेराे बुद्धीले काम गरेकाे छैन । आशा छ कि राम्राे हाेस् ।’ नन्दलालकाे निराश अनुहारमा झिनाे आशा थपिन्छ ।
नन्दलालको सहाराविना मोति हलचल गर्न पनि सक्दिनन् । नन्दलालकाे बुढ्यौली हातले खेलौनाजस्तै रिक्सा बनाएका छन् । आफैंले बनाएको रिक्सामा मोतिलाई राखेर कहिले अस्पताल पुर्याउँछन्, कहिले वरपर घुमाउँछन् । नन्दलाल दम्पतीका सन्तान भएनन् । उनीहरु एकअर्काका साथी भइरहे । साँघुरो कोठाका खटिया र भाँडाकुँडा मात्रै सम्पत्ति छन् । सबैभन्दा ठूलो सम्पत्ति चाहिँ नन्दलालको लागि मोति र मोतिको लागि नन्दलाल ।
जङ्गलको बीचमा यो एक्लो घर छ । अरू घरहरू यहाँबाट निकै टाढा छन् । नरनाथ घिमिरेले कुनैबेला ठूलठूला चट्टान र जङ्गल फाँडेर यहाँ घर बसाएका थिए । उनलाई कसैले भस्मेली भन्थे त कसैले तराइ । त्यस ताका तराइले घर वरिपरिका पाखामा सुन्तला, आँप,कटहर फलाएका थिए । खेतका गह्राहरूमा धान फलाउथे । तराइका छोराछोरीहरु हुर्के बढे । कोही विदेशिए, त कोही तराई झरे ।
तराइ र उनको जहानलाई घर छोड्न मन थिएन । तर रोगले थलिदै गएकी श्रीमती र गल्दै गएको उनको शरीरले हार खाए त्यसपछि चरा जस्तै गुँड छाेडेर छोराछोरी पछ्याउँदै उनीहरू पनि तराई झरे । बिहे गरेकी कान्छी छाेरी उर्मिला अचेल गाउँदेखि टाढा बस्छिन् । उनी सपनामा मात्र माइत पुग्छिन् । “खालि सपनामा माइत पुगेकाे देख्थें । फाेटाे हेरर छक्क परें । अब त आफू हुर्केकाे खेलेकाे घर बाघ भालु बस्ने ठाउँ भएछ ।” उर्मिलाले माइत घरकाे फाेटाे सुम्सुम्याउदै तप्प आँशु खसालिन् ।
कहिल्यै मामाघर नपुगेका छोराछोरीलाई उर्मिलाले फाेटाेबाटै मामाघर चिनाइन् ।
‘तराइ’ले गाउँका आफन्तलाई “घर कस्तो छ ?” भनेर सोधिरहन्थे रे । अनि आफन्तले खिचि पठाएको फोटो हेरेर भक्कानिन्थे रे । घर छोडेकाे दशकपछि तराइ तराईमै बिते ।
धनगढी बजारदेखि अलि परकाे मनेहरा गाउँ । गाउँ छेउकाे ठूलाे रुखकाे छहारीमा सितल ताप्दै गरेकी फगनी चाैधरी रसरी (प्लाष्टिककाे डाेरी) बाट्दै थिइन् । हामी पनि त्यहीँ रुखमुनि टुसुक्क बस्याैँ । डाेरी किन बाटेकाे रहेछ भनेर हामीलाई जान्न मन लाग्याे । उनले हामीतिर हेरिन् ‘खटिया बनाउन रसरी बाटेकाे’ डाेरी बाट्दै गरेकाे हत्केलामा थुक हालिन् । कामकै धुनमा भए पनि हामीसँग बाेल्न छाेडिनन् । अब भने फर्साइली फगनीबारे हामीलाई जान्न मन लाग्याे । उनकाे घर नजिकै थियाे । घरमा नाती बजु बस्दा रहेछन् । उमेरले ७३ वर्ष पुगेकी फगनीले नातीलाई आफैंले हुर्काइन् । अहिले नातीबजु एकअर्काका सहारा बनेका छन् ।
मिजासिलाे स्वभावकी फगनीले हामीलाई गीत पनि सुनाइन् ।
नाती र बजु(हजुरआमा)
चर्काे घाम लागिरहेकाे थियाे । एक्कासि पानी बर्सिन थाल्याे । फगनी हतार-हतार घरतिर दगुरिन् । अनि घरभित्र पानी चुहिदै गरेकाे ठाउँमा भाडाकुडा थापिन्। छेवैमा भएकाे उनी सुत्ने खटिया भिज्ला कि भनेर बाेराले छाेपिन् । प्लाष्टिककाे खटिया फाटिसकेकाे थियाे । त्यहीँ खटियाका लागि रसरी बाटेकी रहिछिन् ।
भित्तामा झुन्डिएकाे एक दम्पतीका तस्बिर थिए । फगनीले तस्बिरमा भएकाे माकुराकाे जालाे हातले साेहाेरिन् । ती तस्बिर उनका छाेरा-बुहारीका रहेछन् । ५ वर्ष अगाडि छाेरा-बुहारी बिते अनि तस्बिरमा मात्र जिवित रहे । ‘एकैदिनकाे फरकमा छाेरा-बुहारी मरे, क्यान्सरले भन्थे । क्यान्सर के हाे, म के जान्नु । फगनी ‘जस्केलाेमा बसेर दर्किरहेकाे पानीतिर हेरिन् ।
फगनीकाे लुगा उपहार
उनका श्रीमान अर्काे बिहे गरेर धनगढी बजार नजिकै बस्छन् । नाती बाजेकाँहा गएका थिए । केही बेरपछि पानी रह्याे । बाजेले नातीबजुलाई किनिदिएकाे दसैंकाे लुगा लिएर नाती पनि आइपुगे । फगनी नयाँ लुगा देखेर दंग परिन् । ‘बुढाले अझै पनि हामीलाई माया गर्छन् ।’ उनी मुसुक्क हासिन् । नातीले खाजा खानलाई छाेपि राखेकाे भाडा हेरे । बासीभात रहेछ । बेलुकाकाे पाँच बजि सकेकाे थियाे । एकैचाेटी खाजा र बेलुकाकाे खाना बासीभातसँग चाउ-चाउ खाने सर्तमा नातीले बजुलाई पैसा मागे । फगनीले पाेल्टाबाट ५० रुपैया निकालेर नातीलाई दिइन् । नाती पसलतिर दगुरे । फगनीले चुल्हाेमा आगाे फुक्न थालिन् ।
पूर्वपश्चिम राजमार्ग । राैतहट चन्द्रनिगाहपुरको मुख्य चाेकमा एउटा चिया पसल छ ।
त्यसाे त याे चिया पसलकाे कुनै नाम छैन, न कुनै साइनबाेर्ड नै छ ।
तर सबैले यसलाई नाम दिएका छन्- ‘आमाकाे चिया पसल’
यहाँ चिया खुवाउने आमा हुन् नरकुमारी गुरुङ । बिहान ४ बजे उठेर उनलाई अगेनाेमा चियाको कित्ली बसाल्न हतार हुन्छ । छोराछोरीले आमालाई सघाउछन् ।
धेरैले उनलाई ‘हवल्दार्नी आमा’ पनि भन्दछन् । उनका श्रीमान् हवल्दार थिए रे । जमजुङबाट तनहुँहुँदै हवल्दार श्रीमानकाे कर्मले डाेर्याएर राैतहटसम्म ल्याएकाे थियाे ।
सबेरैदेखि हवल्दार्नी आमाकाेमा चिया पारखीहरुकाे भिड लाग्छ । यहाँ सबैखाले मान्छे आउँछन् । नेतादेखि विद्यार्थीसम्म, साहुदेखि मजदुरसम्म । आमाकाे चियाकाे स्वादले कसैलाई भेदभाव गर्दैन।
‘चिया खान काे-काे आउछन् काे-काे, यादै हुँदैन । सबैतिरका मान्छेहरु यहीँ भेला हुन्छन् । उनीहरुलाई अझ धेरै वर्ष चिया खुवाउन सक्छु ।’- उनी दिल खाेलेर हास्छिन् ।
३६ बर्ष भयाे नरकुमारीले चिया पकाउन थालेकाे । उमेरले गल्दै गए पनि उनकाे जाेस र जागर भने अझ गलेकाे छैन ।
पहाडकाे अग्लाे डाँडाहरुमा गुन्जिन्छन् बैराग भरिएका भाकाहरु । अनि त्यही डाँडामा भेटिन्छन् गाई बाख्रा चराउने गाेठालाहरु ।
जुम्लाकाे याे बुकि फुल्ने चिमारा पाटनमा गाेठालाहरु आएकाे केही महिना भयाे । उनीहरु धेरै जसाे महिलाहरु छन् । यतै बस्ने खाने उनीहरुले बस्ने आँटी(अस्थाई घर) बनाएका छन् । आँफूलाई चाहिने सर-सामान, खाना बनाउने भाडाकुडा पनि साथै ल्याएका छन् । हरेक बिहान ४ बजे गाईबाख्राका बथान लिएर गाेठालाहरु हरिया फाँटहरुमा निस्कन्छन् । वस्तुभाउ फाँटतिर छाेडेर दिउँसाे १२ बजे चाहिँ आँटी(बस्ने ठाउँ) फर्किन्छन् । अनि बिहानकाे खाना खान्छन् ।
३०० मिटरकाे उचाईमा रहेकाे पाटनबाट डाँडाकाँडा, खाेला-नाला, बस्ती अनि खेतबारीकाे लाेभलाग्दा दृश्य देखिन्छन् । त्यहिँ ठाउँमा गाेठाला आएका जुम्ली महिलाहरु साउन भदाैदेखि ४ /५ महिना पाटनमै बस्ने गर्छन् । उनीहरुको लागि खाना खाने सामल आफन्तले टाढाको घरबाट ल्याइदिन्छन् ।
पश्चिम रुकुम बाँफिकाेटका डाँडाकाँडा बिहानैदेखि कुहिराेले ढाकेकाे छ । कुहिराे छिचाेल्दै १४ वर्षका जनक साथीहरूसँग मैदानतिर लाग्छन् । उमेरले सानै भए पनि उनी आफ्ना साथीहरूका गुरु भएका छन् ।
मजदुरी गर्न हिडेका आमाबुबासँगै जनक पनि काठमान्डाैँ पुगेका थिए । डेरा नजिकै अरले कुम्फाे सिकेकाे देखेर जनकलाई पनि सिक्ने रहर पलायाे ।
बुबा कमाएकाे पैसा रक्सिमै सक्थे । आमा भने घर चलाउन र जनकलाई कुम्फाे सिक्न समेत खर्च जुटाउथिन् । पछि बुबालाई काठमान्डाैँतिरै छाेडेर आमाछाेरा मामाघर फर्किए । बाइट जनककाे जनक अहिले आफ्नै उमेरका १५ २० जना साथीभाईलाई कुम्फाे सिकाउने भएका छन् । जनककाे आमाकाे बाइट एकजना बराबर महिनामा २०० रुपैयाँ पाउछन् । उनकाे पढाई खर्च यसैबाट टर्छ ।
कोही बिदेशबाट पैसा कमाएर फर्कन्छन् त कोही सिप र जाँगर । बैतडीका हरिश महरा भने सिप लिएर फर्किए । बैतडी पाटन नगरपालिकाका हरिश महरा ३ वर्ष कतार बसे । उता हुँदा ग्राफिक्स डिजाइनको काम गर्थे । बिदेशकाे ठाउँमा बसेर काम गरिरहदा देशमा नै केही गर्न सकिन्छ भन्ने उनकाे साेँच आयाे । साेँचलाई व्यवहारमा बदल्नु थियाे । त्यसैले केही साल अघि हरिश देश फर्कि आए । र आफ्नै गाउँमा सुरु गरे चप्पल कारखाना ।
कोरोना संक्रमणले धेरैको काम बिथोलिएकाे बेला हरिशको चप्पल कारखाना भने चलिरहेकै थियाे । हरिशको चप्पल कारखानामा गाउँकै तीन जना युवाले काम गर्छन् । उनीहरु आफ्नै गाउँमा स्वराेजगार बनेका छन् । ‘आफ्नै गाउँमा सिप मूलक काम गरेर अरुलाई पनि स्वराेजगार बनाउने मेराे उद्देश्य हाे । मेहनत गरेपछि त आम्दानी त्यसै राम्राे हुन्छ । बिदेशबाट सिप ल्याएं गाउँमा पैसा कमाएं ।’थोरै लगानीमा, गाउँघरमै केही गराैं भन्नेहरूका लागि हरिश गतिलो
दार्चुलाको उत्तरी भेग, दुहुँ ब्याँस गाउँ । गाउँकाे फेदबाट महाकाली नदी बगेको छ । यहीँ महाकाली नदीले नेपाल र भारतलाई जोडेको छ । अनि मान्छे जोड्नलाई चाहिँ तुइन बनेको छ ।
यहाँका स्थानीयहरु नुन तेल गर्न तुइनबाटै भारत जान्छन् । मजदुरी गर्न पारि जानेहरुको बाटो पनि यहीँ नै हो । तुइनलाई स्थानीय भाषामा ‘घाट’ भन्दछन् ।
