Herne Katha Episodes

रातभरि परेको झरीले पाँचथरको फिदिम बजार ओभाएको थिएन । एकाविहानै हामीले बमबहादुर सुब्बालाई भेट्यौं । झोलाभरि लोकबाजाहरु बोकेर डुली हिँड्ने सुब्बा यसपटक आफ्नै जन्म-जिल्ला पुगेका रहेछन् । हामी यी रमाइला पात्रको पछि लाग्यौं ।

दाङ र रोल्पाका सिमानातिर पर्ने उजाड पहाडका काखतिर सुख्खा गाउँहरु छन् । पहाडको पेटभित्र ती गाउँका पेट पाल्ने कोइला खानीहरु । 

हामी कोइला खानी पुग्दा खाजा खाने समय भएको थियो । यामबहादुर घर्ती र उनका छाेरा पूर्णबहादुर खाजा खाने तरखर गर्दै थिए ।

१२ बजे कोइला खानी छिर्न हुन्न भन्ने मान्यता रहेछ । २२ वर्ष पहिले कोइलाका भारि गन्ने काम सुरु गरेका …… अहिले यहाँका नाइके भएका छन्  । 

यमबहादुरले वल्लो पहाड र पल्लो पहाडका खानीहरुमा आधा जिन्दगी बिताइसके । कापी किताबका अक्षरहरु मकै भटमास नबनेपछि उनका भर्खरका छोरा पूर्णबहादुर पनि खानीको अँध्यारो सुरुङमा भविष्य खोज्न आइपुगेका छन् ।

कामदारहरु दूलो जस्तै सुरुङभित्र छिर्छन् र केहीबेर हराउँछन् । फर्किँदा कोइलाका भारी बोकेर आउँछन् । 

यी कोइलाहरु यहाँबाट घोराही पुग्छन् र त्यहाँबाट ठूल्ठूला उद्योगहरुमा । यहाँका कामदारहरुलाई कोइला कहाँ जान्छ के गर्छन् चासो छैन । बस् पहाडभित्रको पाताल खोस्‌रेर भारी पुर्याउन पाए भयो । 

सुरुङभित्र छिर्ने आँट हामीलाई सजिलै आएन । अलि भित्र छिर्थ्यौं । अनौठो सन्नाटा छाउँथ्यो । फेरि फर्किन्थ्यौं । 

सुरुङ भित्र महिलाहरु नछिर्ने रहेछन् । उनीहरुको काम सुरुङको मुखदेखि कोइला बोकेर ट्याक्टर आउने बाटोसम्म पुर्याउने । 

केहीबेरपछि आँट बटुलेर हामी शेरबहादुर पुनसंग सुरुङ भित्र छिर्यौं । सिधा उभिन समेत नमिल्ने सुरुङका भित्ताहरु समाउँदै हामी अँध्यारोमा छिर्यौं । 

सुरुङभित्र अघि बढ्दै गएपछि बाहिरको संसार हराउँदै गयो । ठाउँ ठाउँमा पानी रसाइरहेका थिए । पहाड नखसोस् भनेर ठाउँ ठाउँमा खाँबो राखिएका थिए । 

खन्दै कोइला निकाल्दै सुरुङ छिचोलिँदो रहेछ । डेढ सय मिटर जति भित्र गइसकेपछि उनका भतिजा आकाश भित्तो खोस्रेर कोइला निकाल्दैथिए । भतिजाले निकालेकाे कोइला काका शेरबहादुर सुरूङकाे मुखसम्म पुर्याउँदै थिए । 

पहिले पहिले एउटा हातमा टुकी बत्ती बोकेर खानीमा छिर्नुपर्थ्यो । अहिले भित्रसम्मै जेनेरेटेरले उज्यालो पारेको छ । 

कोइला खनिरहँददा ढुङ्गा खसेर २ हप्ता अगाडि गाउँकै मोहोरलाल कामीको मृत्यु भयो । त्यसयता त्यो सुरुङ बन्द छ । 

माेहोरलालले १६ दिनकी सुत्केरी श्रीमती शान्ति कामीलाई भरे मासु लिएर आउँछु भनेर कोइला खन्न आएका थिए  । तर उनी फर्केर नआउने बाटोमा गए ।  शान्तिले कहिल्यै नरित्तिने आँशु पाइन् । 

आँखै अगाडि आफ्ना साथीलाई चट्टानले थिचेपछि धेरै जना डरले अझै काममा फर्केका छैनन् । छोरी गिता काठमाडौंको इँट्टा भट्टामा श्रीमानसँगै भारी बोक्दै थिइन् ।  बुवा बितेको खबर पछि उनी सुत्केरी आमालाई सम्हाल्न आइपुगेकी छिन् । 

पश्चिम सुर्खेतको टाढा पहाडको काखमा रेक्चा भन्ने गाउँमा पानीको असाध्यै दुःख छ भन्ने सुनेपछि हाम्रो बाटो त्यतै मोडिने भयो । 

सुख्खा  गाउँमा ५ जना पाहुना लागेपछि पानीको बोझ थपिएला भनेर हामीले आफ्ना लागि पर्याप्त बोतलका पानी किन्यौं । 

पहिलो पटक सुनेका गाउँको नाम हामी एकैछिनमा बिर्सिन्थ्यौं । बाटामा भेटिएका मान्छेहरुलाई छिनछिनमा सोध्दै खोज्दै हामी अघि बढ्यौं । 

बाबियाचौर पुग्दा दिन ढल्न आँटेको थियो । बाबियाचौरमा शनिबारे हाट लाग्दो रहेछ । गन्तव्य भुलेर हामी केही बेर गाउँले हाटमा अल्मलियौं । 

गुटु पुग्दा साँझ पर्नै आँटेको थियो । आजै गाउँ नपुग्ने ठानेर हामी बासको खोजीमा लाग्यौं । 

मनकारी मान्छेहरु जता पनि भेटिने । डिल्ली निमाइलीले माथी जंगलको फेदमा धारापानी भन्ने ठाउँमा जुँगे माइलाको घरमा बास बस्न सुझाए । 

जुँगे रानाको घर पुग्दा रात परिसकेको थियो । 

हस्त बहादुरका मिठा मिठा गफ र परिवारको मायालु आतिथ्यले न्यानो बनायो । 

भोलिपल्ट बिहानै रेक्चातिर लाग्यौं । अलिक अगाडि बढेपछि गाडी गुड्ने बाटो सकियो । हामी पैदल उकालो लाग्यौं । जंगलको माझमा डोजरले बाटो  खन्दै थियो । हामी सुकेका पतकर बजाउँदै २ घन्टा उकालो लाग्यौं । 

पहाडको कन्दरामा सुन्दर रेक्चा गाउँ छिर्ने बित्तिकै गाईवस्तु धपाउँदै गरेका गाउँलेहरू भेटिए । 

गाउँलेहरुले विहानै पानी लगिसकेछन् ।  दिउँसो चाहिँ गाइबस्तुको पालो । दिन बिराएर पानी खुवाउन ल्याउने । 

अलि पर धमिलो पानी  जमेको पोखरी थियाे । छेउछाउमा काठ र ढुंगाका १०/१२ वटा ससाना इनारहरु । 

गाउँलेका सुखदुख र सुस्केराहरु पानीसँगै जोडिएका थिए । चियापसल र चौतारी जता पनि पानीकै चर्चा ।  

गाउँलेहरूले मिलेर कुवा रुँघ्ने चौकीदार नै राखेका रहेछन् । 

हामीले चाैकीदारकै घरमा खाना खायाैं । 

गाउँमा विजुलीका नयाँ नयाँ पाेल त ठडिएका थिए तर गाउँ अझै अध्यारै थियाे । हामी चाैकीदारकै घर बास बस्यौं । हामी पाहुना थपिएकाले उनलाई गाउँलेले एक गाग्रा पानी थप दिने भएका थिए । 

भोलिपल्ट विहानै पानी लिन आउनेहरुको कल्याङ मल्याङले हामी बिउँझियौं । 

कुवाकाे गफगाफ

चाैकिदारकी बुहारी हस्तना स्कुल पढाउने रहिछन् । हामी उनीसँगै स्कुल पनि गयाैं ।

टाढा टाढा गाउँबाट आउने विद्यार्थीहरू अझै स्कूल आइपुगेका थिएनन् । विहानै पानी लिन आउनुपर्ने भएकाले उनीहरू स्कूलमा सधैंजसाे ढिलाे हुने रहेछन् । 

८७ वर्षका मोतिराम देवकोटा पनि हरेक बिहान लौरो टेक्दै कुवा वरपर भेटिन्छन् । केही वर्ष पहिले उनकी नातिनी आफू जत्रै गाग्रो बोकेर एक्लै पानी भर्न आएकी थिइन् । अँध्यारो कुवामा खसेर नातिनी अलप भइन् । पानीले बेला बेलामा प्राण लिने गरेको छ । 

त्यसदिनदेखि  मोतिरामले नातिनीलाई खाएको  कुवाको पानी खान छाडेका छन् । बरु तिर्खाएरै बस्छन् ।   

बर्षा सुरु नभएसम्म गाउँ झन् तिर्खाउने छ । पानी खोज्दै अझै टाढा टाढा पुग्नुपर्छ । ८७ वर्षका मोतिराम पनि लौरी टेक्दै पानी लिन अझै टाढा जानुपर्छ ।

 

यदि आगो सलाईले नभई आक्रोशले बल्थ्यो भने यो शिविरमा चौबिसै घन्टा डढेलो  मात्र लागिरहेको हुन्थ्यो होला । 

एक जना चट्टान झैं मान्छे छन् । भम्पा राई । शिविरका अवशेषहरुमा डुली हिँड्दा देश फर्किने आशमा बसिरहेका मानिसहरु मकै जस्तै पड्किन्छन् ।  फूल उठेका मकैजस्तै हिउँ परेका बेला जन्मिएका थिए भम्पा । उनी शान्त छन् र अडिग छन् देश फर्किन । 

शरणार्थी शिविर आजकल आँधीबेहरीपछिको सन्नाटा जस्तै देखिन्छ । देश छोडेर आएका हजारौं भुटानीहरु युरोप र अमेरिका गइसके । यहाँ जो बसेका छन् उनीहरु अन्त जान मानेनन् । उनीहरुलाई आफ्नै देश फर्कनुछ । 

सम्झना त भुटानदेखि नेपालसम्म छरिएको छ । देशविहीन भएर बाँचेको ३० वर्ष नाघिसक्यो । शिविरबाट विदेशिनेहरुले सम्झना मात्र बोकेर गए । पुराना ग्याँस र चुलाहरु यतैफेरो छाडे । सुकुमाया राईसँग ग्याँस सकिएको सिलिन्डर छ । 

सँधै सपनामा आफ्नो भुटानी गाउँ देखिरहने सुकुमायालाई अस्ति भर्खर खै के ले डोर्यायो एक्लै एक्लै भुटानतिर । लुकीछिपी आफ्नो गाउँ पुगेर त्यहाँको माटोलाई आँशुले भिजाएर आइन् । 

मनहरु बाँड्दा बाँड्दा रित्तिन थालेका छन् । अलिकति मन भुटानतिर । अलिकति यहि शिविरको माटोमा । धेरै मनहरुलाई हवाइजहाजले सात समुद्र पारि उडाइदियो । शिविरमा बसेका एक्ला मान्छेहरुलाई मर्न मात्र भए पनि आफ्नै देश जानुछ । आफ्नै माटो छुनु छ । 

मनमनै विद्रोह गरिरहेका यी मान्छेहरु कहिले शान्त हुन्छन् । कहिले चिच्याउँछन् । जति कराएपनि आवाजहरु हावामा हराउँछन् ।

गाउँका कथाहरु कथैबाट सुरु हुन्छन् प्राय । आगो, पानी र माटो खोज्दै आएका घोडचढीका कथाबाट । जंगल फाँड्दै, चट्टान फुटाउँदै, पसिनाका पैनी लगाउनेका कथाबाट । बाँच्नका लागि गरेका कठोर संघर्षका कथाबाट ।  

भक्तबहादुर गुरुङका जिजुबाजे पनि लमजुङबाट फेवाताल सिरानको तामागी गाउँमा उसैगरी आएका थिए कुनै समय । पन्चासेको काखमा गाउँ बन्यो । बाजे आफैं कथा भइसके । 

थुप्रै कथाहरु बिते । गाउँ हराभरा थियो । 

शूरीला गुरुङहरुलाई भटाभट समुद्रपारिका युद्धहरुले बोलायो । तामागीका सिपाहीहरु रगत र पसिनासँग साटिने लोभलाग्दा कमाई खोज्दै  जंगमैदानहरुमा जान थाले । थुप्रै लाहुरेहरु कथा बने । 

भक्तबहादुर गुरुङ उसैगरि लाहुरिएका थिए । उनीसँगै लाहुरिएको थियो सारा गाउँ ।  परदेशिएको गाउँ बिजुली, बाटो र अस्पताल नभएको यो एकान्त पहाडमा फर्किन मानेन । सनै सनै गाउँ रित्तिन पो थाल्यो । 

तामागी गाउँ आजकल पोखरा, नारनघाट, हङकङ, बेलायत अमेरिका र अष्ट्रेलियातिर छरिएको छ । बरु यो बनेली गाउँमा छरिएका छन्  भक्तबहादुरका विराना सम्झनाहरु । 

बेलायतबाट बैदाम आएका बेला भक्तबहादुरलाई गाउँको मायाले बोलाइरहन्छ ।  रित्ता गाउँ कुर्न राखिएका मान्छेहरु भेट्छन् । सन्चो विसन्चो सोध्छन् । पोखरामा बस्ने काइँला मामा पनि बेला बेला गाउँ पुगिरहन्छन् । 

गाउँछेउ आजकल वनकुसुमहरु फुल्दैनन् । पैंयुका बोटमा अडेस लागेर बाख्रा चराउने केटाकेटीहरु भेटिँदैनन् । धान फल्ने खेतहरु वनमाराका झाडी भएका छन् । ढुँगाका छपनीहरु लेउले ढाकेका छन् । पँधेरामा पानी रसाउन छाडेको छ । बरु रसाइरहन्छ भक्तबहादुरको आँखा । रोइरहन्छ मन । 

बाध्यता र नियतिले रित्तो बनाएको यो गाउँमा गुल्जार साँझहरु कहिले फर्केर आउलान्? कसैलाई थाहा छैन । 

गीत

कुन दिनको संजोगले बने लाहुरे

हिउँ त हैन फाप्रेको डंगुर

मेरो पौवा पाटिलाई

हातमा नक्सा लिएर पल्टाएजस्तो हुँदैन भूगोल । सजिला हुँदैनन् सिमानाका रेखाहरु  ।  नदीहरु सिधा बग्दैनन्  ।  पहाडहरु फड्के साँघुजस्ता हुँदैनन् । 

नेपाल  र भारतको पूर्वी सिमानामा डाँडाँकाँडा छिचोल्दै बग्छ  मेची नदी । मेची नदीकाे घुमाउराे लहरो पछ्याउँदै सिमानाका मान्छेहरु आउजाउ गर्छन् । इलामको सिमान्त गाउँका मान्छेहरु घोडा खच्चड  लिएर सौदा गर्न भारतको नक्सलबारी हाट झर्दा रहेछन् । हाटबाट  फर्किरहेका घोडचढीहरुलाई  हामीले मेची बगरमा भेट्यौं । र उनीहरुसँगै किनारै किनार उकालो लाग्यौं । 

२ घन्टा उकालो लागेपछि अम्बिटार गाउँ भेटियो ।  मञ्जु तामाङले स्यालको रक्सीले स्वागत गरिन् । भारतकी छोरी नेपालकी बुहारी । लेप्चा परिवारमा बिहे गरेर दार्जिलिङबाट आएकी । 

रसिलो  गाउँ अम्बिटारलाई छाडेर हामी झमक्क साँझमा सुङ्तुङ  पुग्यौं । मेची नदी छेउको अन्तिम गाउँ । मेचीपारि भारत । 

बाटो  र बिजुली भर्खर देखेको सुङतुङकी पम्फा तामाङले आधा जीवन यहिँको  भीर पाखामा बिताइन् । रेडियो र टेप रिकर्डरमा घन्किने गीतका लहरा समाउँदै पम्फाहरु काठमाडौं र दार्जिलिङ शहरका  कल्पनामा हराउँथे । राति अबेर सम्म पम्फाले गीत सुनाइन् । हामीले साथ  दियौं । 

सुर्योदयको जिल्लामा विहानै घामका किरणले पाखा पखेरा चुमे । 

गाउँका कमल  तामाङको साथ लागेर हामी मेची किनारतिर लाग्यौं । 

घाम चर्किँदै जाँदा मेचीमा माछा मार्न, घुम्न, वनभोज खाना आउनेहरुको चहलपहल बढ्यो । आइतबार थियो । भारतको छुट्टी । नेपाली र भारतिय सराबरी साझा पानीमा रमाउँदै थिए । 

मेची नदीमा दुबैतर्फको देशको साँध सकिन्छ । तर भाषा, सँस्कृति अनि सम्बन्धहरुलाई नदी, पहाड  र सिमानाहरुले छेक्न नसक्ने रहेछन् । यो सिमान्त गाउँका रंगीन आयामहरुलाई छाडेर हामी अर्को गन्तव्य लाग्यौं । 

जहेदा मोरङकी मञ्जुलियादेवीलाई गाउँलेहरु ‘ठाकुर्नी’ भनेर चिन्छन् । गाउँघर डुलेर दाह्री कपाल काट्ने श्रीमान् बितेपछि मञ्जुलियादेबी आफैं कैंची र छुरासँग खेल्न थालिन् ।

जिन्दगी शायद सम्झनै सम्झनाका फेहरिस्त होलान् । यस्तै एउटा सम्झनाको गोरेटोले हामीलाई फेरि डोर्याएको थियो भोजपुर र खोटाङको सिमानामा उभिएको चखेवा डाँडातिर । जहाँ हामीले केही वर्षअघिको एउटा साँझमा भेटेका थियौं सेन्मिखालाई । 

घाम अस्ताएपछिको त्यो पहिलो भेट ताराहरु अस्ताउन लाग्दासमेत सकिएको थिएन । रातभरि सल्लाका दाउराहरु बलिरहे । हामीले सेन्मिखालाई सुनिरह्यौं । विहानै शीत टेक्दै अर्को गन्तव्य हिँडेका हामीले सेन्मिखाको कथा धीत मर्ने गरी सुन्नै पाएनौं । 

वर्षौंपछि पनि याद आइरहने सेन्मिखालाई भेट्न हामी फेरि चखेवा गयौं । क्षितिजलाई अँगालो हालेर बसेको लोभलाग्दा डाँडा, सल्लाघारी अनि भेडा चर्ने पाटनहरु सम्झिँदै । अनि सम्झिँदै त्यो एकान्तमा वनपाखा गुन्जाउने सेन्मिखाका भाकाहरुलाई 

सेन्मिखाको कथा

दुम्सी चर्ने बाटो छेउ दुई तीन वटा टिनका घरहरु रहेको चखेवा फेरिँदै रहेछ । फराकिलो मध्यपहाडी लोकमार्ग आँगनमै आइपुगेको थियो । बाटोसँगै बजार आउँदै थियो । बजारसँगै मान्छेहरु आउँदै थिए । 

बर्दियाबाट बाटो बनाउन आएका मान्छेहरुसँग सेन्मिखाको दोस्ती थियो । एकाविहानै उनी पश्चिमका साथीहरुलाई लिएर दाउरा खोज्न हिँडे । 

सिमलका फूल जस्ता मन र सतिसाल जस्ता पाखुरा भए पनि यो एकान्त पहाडमा सेन्मिखालाई केले बाँधेर राखेको होला ? उसका आमाबा कहाँ होलान्? साथीहरु जस्तै उ पासपोर्ट बोकेर हवाइजहाज किन नचढेको होला? हामीले सोध्न बाँकि प्रश्नहरु धेरै थिए । हामी सेन्मिखाको पछि लागिरह्यौं । 

एक एक भारि दाउरा बोकेर घर आइसकेपछि काकाले चलाउने सानो होटलमा पाकेको भात खाएपछि सेन्मिखाको अर्को दैनिकी सुरु भयो । भेडा फुकाउन गोठतिर लागे । 

चितवन पुगेर कृषी पढेका सेन्मिखा  माटो र बोटविरुवासँग थरिथरिका प्रयोग गरेर बस्छन् । २३ वर्षको झर्झराउँदो उमेरका सेन्मिखालाई दिनभरि भेडाको पछि लाग्दै वनपाखा डुल्नै रमाइलो लाग्छ रे । 

हुन त यो सपना देख्ने उमेर हो । सेन्मिखाको उधुम ठूला सपना छैनन् । बस् हाँसी हाँसी जिन्दगी बिताइदिने ।

आफू पनि हाँसिरहने र अरुलाई नि हँसाइरहने सेन्मिखा मनका पीडाहरु लुकाउन सिपालु छन् । 

अवसर खोज्दै मदेश झरेका बाआमाको पछि लाग्न सेन्मिखाको मन मानेन । बाजे बज्यैसँग हुर्केकाे घर आँगन नै प्यारो लाग्यो । बुबा विदेशीएपछि आमाबुबा पनि छुट्टिए । सेन्मिखा न आमाको भए, न बुबाको भए । उनी त यही चखेवाको माटोको पो भए । 

भेडा धपाउँदै कहिलेकाहिँ ट्याम्केको लेकसम्म पुगिदिन्छन् । 

हामी हिँड्न नसकौंला भनेर सेन्मिखाले आज भेडालाई धेरै टाढा लगेनन् । कुहिरोमा कहिले हामी हरायौं । कहिले भेडा हराए । सेन्मिखाका मिठा मिठा कुरा र सुरिला भाकाहरुले दिन बितेको पत्तै भएन । 

राती देखेको सपनाले सन्तोषीलाइ सन्तोष दिएको थिएन । साउदी अरबमा भएका श्रीमानसंग कुरा नगरी मन मानेन ।

त्यही दिन सन्तोषीका श्रीमान सुवास तामाङले साउदीमा तलब थापेका थिए । घरमा पैसा पठाउन ट्याक्सी चढे । अरू चार साथी पनि संगै थिए । तर घरमा पैसा हैन यस्तो खबर आयो ।

जुन ट्याक्सीमा सन्तोषीका श्रीमान् सुवास तामागसहित अरु चार जना चढेका थिए त्यो ट्याक्सी चलाएका थिए बाग्लुङका तेजेन्द्र भण्डारीले । तेजेन्द्रकी आमाले पनि फोनबाट छोराको खबर लिइन् ।

छोरा दुर्घटनामा परेर अस्पताल पुगेको खबर पाएदेखि आमा सुर्विताको शास अड्किए झैं भयो । एक पल्ट मात्रै छोराको आवाज सुन्न उनी गाडी खोलाको तिरैतिर फोन गर्ने ठाउँ ओख्रेनीसम्म कतिपटक ओहोरदोहोर गरिन् त्यसको लेखाजोखा नै छैन ।