डाक्टर खेमराज नेपालका बाजेहरु संखुवासभाको चैनपुरबाट भारतको असम पुगेका थिए । नामको पछाडि झुन्डिएको नेपालबाहेक नेपाल देशसँग खेमराजको नजिकको साइनो छैन ।
खेमराज जस्तै मूल थलो नेपाल भएका मान्छेहरु असम पुगेको एउटै समय छैन र एउटा मात्र कारण छैन । जो जहिले पुगेपनि दुःखबाट भागेर सुख खोज्दै हिँडका कथाहरु भेटिन्छन् ।
सुन फल्ने देशमा …
आकारमा नेपालभन्दा आधा सानो असमलाई विशाल ब्रम्हपुत्र नदीले झन्डै बिचबाट चिरेको छ । यही ब्रम्हपुत्रले बनाएका उर्बर फाँटहरुमा नेपालीभाषीहरु कुना काप्चासम्म छरिएका छन् ।
निकासी 📍
उत्तरी असमको भुटानसँग सिमाना जोडिएको निकासी भन्ने सानो बजार पुग्दा मान्छेहरु नेपाली नम्बरको गाडी देखेर रमाइलो मान्दै गफिन आइपुगे ।
नेपालीभाषी बाहुल्य रहेको यो भेगमा यहाँका आदिवासीहरु समेत नेपाली भाषा र चालचलनमा मज्जाले भिजेका रहेछन् ।
यो ठाउँको नाम डाँडागाउँ । पारि भुटानका डाँडाकाँडा वारि चाहिँ भारत । दिरिङ खोलाको किनारमा वनभोज खानेहरुको भीड थियो ।
विश्वनाथ चारीआली 📍
विश्वनाथ चारीआली बजारभन्दा अलिक पर बालिपोखरी भन्ने गाउँ छ । यही गाउँमा बस्छन् डाक्टर खेमराज नेपाल । ३० वर्ष हाइस्कुल पढाएर अवकाश भएका डाक्टर नेपालले हामीलाई उनको गाउँ डुलाए ।
लोख्रा 📍
तेजपुर शहरबाट उत्तर, अरुणाचल प्रदेशको छेउछाउ लोख्रा भन्ने ठाउँमा असम राइफल्सको क्याम्प छ ।
यो ठाउँ चाहिँ लाहुरेहरुको गाउँ भनेर चिनिन्छ । लाबरघारीमा भेटिए दिपक मुखिया । गएको वर्षमात्र स्कुले शिक्षकको जागिरबाट अवकाश पाएका दिपक मुखियाको लागि नेपाल भन्ने देश कुनै एउटा विदेश मात्र हो । उनकी पत्नी मिनाको लागि भने माइतीघर ।
मिनाका बुबा सानै छँदा सिन्धुलीबाट अरुणाचल आएछन् । सरकारी जागिर पाएछन् । अधिकांश जिन्दगी यतै बिताएर नेपालै फर्केछन् ।
जुलाई महिनाको घमाइलो दिन, लन्डन शहरको पूर्व तिरको एउटा कुनो सुनसान छ । मान्छे र मोटरका हल्लाखल्ला खासै सुनिँदैन । यो आवासिय क्षेत्रको एउटा घरमा नेपालबाट फरक संयोग र फरक समयले डोर्याएका सपनाहरु बास बस्न आइपुग्छन् ।
सिराहाका जयनारायण यादवका बुबा छोरो पढाउन पनि नसक्ने गरिब थिए । जसोतसो १२ सम्म पढेका जयनारायणको मनमा डाक्टरी पढ्ने रहर थियो बुबाको मनमा साउदी अथवा कुवेत ।
ऋण बोकेर बेलायत आएको एक महिनामै जयनारायण कानुनले तोकेभन्दा धेरै काम गरेको अभियोगमा नेपाल फर्काइने भए । तर जयनारायणले कानुनी लडाइँ लडे र जिते पनि ।
इटहरी बसेर मास्टरी गरिरहेका उदयपुरका रमेश कटुवालले एक दिन चटक्कै देश छोड्ने निधो गरे । एक वर्ष भयो यता आएको । कहिल्यै विदेश जाँदिन भनेर बसेका उनलाई अन्ततः निराशाले लखेट्यो ।
निला आकाशमा सेता धर्का बनाएर उडिरहेका हवाइजहाज हेरी टोलाइरहँदा मन उडेर पुगिदन्छ उदयपुरको हँडिया गाउँमा ।
दोलखाका रेज्याक खड्का आएको ४ महिना हुँदैछ । भर्खरै दोकानबाट राइस कुकर किनेर आउँदै थिए ।
ललितपुरको वालकुमारीमा डान्स स्कुल चलाएर बसेका रेज्याक उनकै शब्दमा भविष्य बनाउन युके आएका हुन् ।
पासपोर्टमा पढ्ने भिसा लगाएर नेपालबाट आएकाहरु लन्डन शहरमा जताततै भेटिन्छन् – लगभग उस्तै उस्तै कथा बाँचिरहेका । झिलिमिलि शहरमा, अलिअलि थकान, अलिअलि निराशा र अलिअलि सपना बोकेर हिँडिरहेका मनहरु ।
मुगु जिल्लामा मुगु भनिने गाउँ छ । अन्तिम गाउँ । मुगुम कार्मारोङ गाउँपालिकाको केन्द्र पुलुबाट हामी मुगु गाउँतिर उकालो लाग्यौं ।
छोयिङ दोर्जेको घर कार्मारोङको दाउरा भन्ने गाउँ हो । सानैमा काठमाडौं झरेर लामा पढेका छोयिङ फर्पिङको गुम्बामा तिब्बती भाषा पढाउने काम गर्छन् । केही दिनको छुट्टी लिएर छोयिङ आफ्नो गाउँ ठाउँको भाषा-संस्कृति बुझ्न आएका रहेछन् । उनी हाम्रो यात्राका साथी भए ।
छिनिचौरमा केही बेर थकाइ मारेपछि मुगु कर्णालीलाई दाहिने पारे हामी उकालो लाग्यौं ।
बाटोमा भेटिए मुगु गाउँकै पेमा छिरिङ तामाङ । पेमा गमगढीबाट खच्चडमा रासन बोकेर मुगु गाउँ जाँदै थिए । पेमाका खच्चड गोठालोसँग अघि लागिसकेका थिए । हामी पछि पछि हिँडिरह्यौं ।
झमक्क साँझ पर्ने बेलामा हामी चितैकुना पुग्यौं । हाम्रो आजको वास यहि ठाउँमा ।
कोही खच्चडलाई गोठमा हुल्दै थिए । कोही पानी लिन कर्णालीतिर जाँदै थिए । युवाहरु भलिबल खेल्दै थिए ।
राति बास बस्ने होटलमा अचानक आइपुगे भलिबल खेलिरहेका भाइहरु । हामीले उनीहरुको गाउँमा भलिबल सिकाउने मान्छे ल्याइदिन सक्छौं कि सोध्न आएका रहेछन् ।
भोलिपल्ट पेमा छिरिङ हामीलाई छाडेर एकाविहानै बाटो लागिसकेछन् ।
सिरानचौर भन्ने ठाउँ पुग्दा मध्यान्न भइसकेको थियो ।
माथि मुगु गाउँमा यतिखेर गुम्बा पूजा गर्न बसेका दुई पुजारी दम्पत्ती मात्र छन् रे । ती दुई लामा पनि सिरानचौरमै भेटिए । एक जना महिला गर्भवती रैछिन् । भरे-भोलि भएको थियो । ती महिलालाई राम्रो होस् भनेर पुजा गर्न लामाहरु यतै आएका रहेछन् ।
हामी सिरानचौरबाट बाटो लाग्यौं ।
दुई तीन घन्टा हिँडेपछि साँझ पर्ने बेलामा टाढै बाट मुगु गाउँ देखियो । कर्णाली छेउको फराकिलो उपत्यका जस्तो ठाउँमा झुरुप्प बसेको बस्ती ।
गुम्बाका पुजारीको घरमा हामीले बास पायौं । पुरै गाउँमा हिउँदका ६ महिना प्राणीका नाममा केही विराला र खान्दो लामाका दम्पत्ती । आज श्रीमान् तल झरेकाले अलिक पर अर्को गुम्बाबाट उनलाई साथी बसिदिन छुदेन लामा आएकी रहिछन् ।
भोलिपल्ट विहानै देखि चिसो मुगु गाउँमा फुस फुस हिँउ पर्न थाल्यो । सिरानचौर झरेका लामा पुजारीहरु कुन बेला फर्किने हो पत्तो थिए । हामीसँगै गएका छोयिङले गुम्बामा विहानको पुजा गरिदिने भए ।
फर्किँदै गर्दा स्यालधामी भन्ने ठाउँमा सानो दलित बस्ती भेटियो । सारा मुगु गाउँ न्यानो खोज्दै जुम्ला, काठमाडौं झरेका बेला यो दलित गाउँ भने हिमालको काखमा कठ्याङ्ग्रिरहेको थियो ।
साङ्मो कामीले सप्रेम दिएका स्याउका दाना समाउँदै हामी मुगुभित्रको मुगुलाई हिमालको एकलासमै छाडिदिएर उही कर्णालीको तिरैतिर ओरालो झर्यौं ।
कर्णाली राजमार्ग हुँदै हिमा नदीको तिरैतिर मुगुतिर लाग्दा सुन्दर सिँजा उपत्यकाका फराकिला फाँटहरु भेटिन्छन् । कनकासुन्दरी गाउँपालिकाको गोठिज्यूला बजारबाट राजमार्ग छाडेर पश्चिमतिर एउटा बाटो बिस्तारै उकालो लाग्छ । यही बाटो पछ्याउँदै जाँदा पुगिन्छ बुडू गाउँ ।
खोला छेउमा गाउँलेहरु एउटा ठूलो ढुङ्गालाई आकार दिँदै थिए । पुरानो भइसकेको पानी घट्टमा राख्ने नयाँ ढुङ्गाको खोजीमा उनीहरु आइपुगेका थिए ।
एकछिन खोलाछेउ गफिएपछि हामी पूर्णबहादुरको पछि लागेर अलिपर गाउँछेउ पानीघट्टमा पुग्यौं ।
बुडु गाउँ पुग्दा झमक्क अँध्यारो भइसकेको थियो । बास बस्ने ठाउँमा भेटिए राजाराम बुढा । गाउँमा ८ कक्षासम्म पढेका राजाराम मुगुमा मजदूरी गर्छन् । अहिले खेत जोत्न गाउँ आएका ।
हामी राति अबेरसम्म राजारामका काव्यरसमा भुल्यौं ।
झुल्के घामसँगै कर्णालीको यो सुदूर गाउँ बिउँझियो । अझै पनि आदिम समय बाँचिरहेको यो गाउँका कर्मजिवीहरु जुर्मुराउन थालिसके ।
शान्ति बुढा र उम्मा बुढा एकाविहानै ओखलमा धान कुट्दैछन् । कोही भाँगो पेलेर तेल निकाल्ने तयारी गर्दैछन् । कोही राडीपाखी बुन्दैछन् । राजाराम बुढा विहानैदेखि बारी जोत्दैछन् ।
गाउँलेहरुले हामीलाई पुराना नाच देखाए ।
डोकोलाई महिलाको आकृतिमा सिँगारेर बिहेको बेलामा देखाइने चम्पा नाच अनि बालक जन्मेको छैठौं दिनमा देखाइने बालो ।
झापाको भद्रपुर र भारत बिहारको गलगलिया जोड्ने मेची नदीको पुलबाट हामीले यात्रा सुरु गर्यौं ।
पछिल्लो दशकमा भद्रपुर हाम्रै आँखाले देखिकन पनि धेरै फेरिइसक्यो । हामीभन्दा पनि लामो सम्झना बाँचेका यहाँका रैथानेहरुको उहिलेका कुरा त कथा जस्ता ।
कुनै बेलाको धान र पाटको व्यापारको केन्द्र भद्रपुरमा आजकल राइस मिलहरु हराए ।
==
रोटीखुवा राजवंशी ८० वर्ष पुग्न लागे । छिमेकी भारतमा दुई चार अक्षर सिकेका रोटीखुवालाई सबै सन्तानहरुलाई पढाउन पाएकोमा गर्व छ ।
आँखै अगाडिका खरघारीहरु बजार भएका छन् । गुजारामा जिन्दगी थियो । सपना देख्ने समय थिएन । बाटो घाटो नदेखिकन धेरै दौंतरीहरुले बितिसके ।
==
राजवंशी चोकबाट पश्चिम लाग्यौं । हुलाकी राजमार्थ कतिपय ठाउँमा चिल्ला सुकिला थिए । कतिपय ठाउँमा भने बाटोको रुपरेखा पनि थिएन ।
धेरै जसो ठाउँमा सवारी साधनहरु खासै देखिएनन् । आँगन अगाडि बनेको बाटो मान्छेका बिस्कुन सुकाउने थलो भएका थिए ।
==
झापा बजार छाडेर अलि अगाडि लागेपछि कन्काइ नदी भेटियो । खोलामा पुल थिएन । मान्छेहरु डुङ्गा चढेर वारपार गर्दैथिए ।
खोला पारी गएर फेरि हुलाकी सडक समात्न हामीलाई झन्डै ५० किलोमिटरको फेरो पर्ने भयो । पूर्व पश्चिम महेन्द्र राजमार्ग निस्केर घुमेर जानु पर्ने ।
झन्डै दुई घन्टापछि हामी माइखोलाको पारि पुग्यौं ।
साँझ पर्ने बेलामा हामी त्यहाँबाट फेरि हुलाकी सडक समाउँदै पश्चिम लाग्यौं ।
==
गौरिगन्ज पुग्ने बेलामा ठेकिटोला चोक नजिकै भेटिए भक्तिप्रसाद तिम्सिना । २७ सालमा इलामबाट झरेका भक्तिलाई अहिले घरै अगाडि बनेको राजमार्गले केही मुस्कानहरु दिएको छ ।
==
हुलाकी राजमार्गै राजमार्ग विराटनगर पुग्ने हाम्रो रहरमा फेरि तगारो बनिदियो रतुवा खोलाको पुल । झापा र मोरङको सिमाना रहेको रतुवा पुल पनि अलपत्र रहेछ ।
घाम डुबिसकेको साँझमा रतुवाको डिलमा उभिएर हामीले केही बेर खोला र आकाश नियालौं ।
रतुवा तर्न पनि हामीले फेरि पूर्व पश्चिम राजमार्ग निस्केर फन्को लगाउनु पर्ने भयो । दमकबाट उर्लाबारी हुँदै दक्षिण लागेर फेरि हामीले हुलाकी सडक समात्यौं । अब भने हामी मोरङ जिल्लामा थियौं ।
==
कुनै बेला आँपका बगैँचाहरु भएको देहातको निर्जन आमबारी चोक आजकल बजार हुँदैछ । सडकले दूरि छोट्याइदिएको छ । बिहेका ८ वर्षसम्म घुम्टोभित्र बसेकी रेखा सहनी सडक छेउमा अचेल माछा बेच्छिन् ।
मोरङको पुरानो सदरमुकाम रङ्गेली हुँदै हामी विराटनगर पुग्यौं ।
विराटनगरबाट भने हुलाकी राजमार्ग सुनसरीको लौकहीतिर सोझिन्छ । कोशि तर्न कोशि ब्यारेज पुग्नै पर्छ ।
सुनसरीका रसिला फाँटहरु हाम्रा दायाँ-बायाँ थिए ।
शहर बजार नजिकिएका छन् । अस्पताल क्याम्पस टाढा छैनन् । जग्गाको भाउ बढेको छ । लुकेका एक्ला गाउँहरुका सम्बन्ध र सम्पर्क बढेका छन् ।
==
महेन्द्र राजमार्गमा मिसिएर कोशि ब्यारेज तरेपछि अलि अगाडि गएर कन्चनरुप भन्ने ठाउँ पुगिन्छ । यहाँबाट फेरि दक्षिणतिर हुलाकी राजमार्ग भेटिन्छ ।
यहाँ पनि पुलले नै हाम्रो बाटो छेक्यो । घुम्दै फिर्दै बाटाहरु पहिल्याउँदै हामी सप्तरीको सदरमुकाम राजविराज पुग्यौं ।
==
कुनै समय मधेशकै गुल्जार शहर राजविराज आजकल विना हराएको कस्तुरी जस्तो भएको छ । बजारमा ३० वर्षदेखि किराना पसल गर्ने शिवनारायण शाह राजविराज सुक्नुमा मधेस आन्दोलनको प्रभाव, कोरोना महामारी र सीमा छेउका भारतीय बजारलाई दोष दिन्छन् ।
राजविराजबाट अघि लाग्दा फेरि अर्को एउटा सूर्यास्त भइसकेको थियो ।
==
भोलिपल्ट विहानै बोदेबर्साइन भन्दा अलिक पश्चिम कुशमाहार भन्ने ठाउँमा धान रोप्ने चटारोमा किसानहरु भेटिए ।
रोपाहार महिलाहरुले श्रीमानहरु विदेश जान थालेपछि सुख भएको सुनाए ।
परशुराम मण्डललाई गाउँ छेउमा आएको ठूलो बाटोले खासै अर्थ राखेको छैन । बरु खेतीको समयमा मल नपाउँदाको चिन्ता छ ।
जिन्दगीभरि जमिन्दारको घरमा हरुवा चरुवा बसेका परशुराम अहिले स्वतन्त्र छन् । आजादीको जस्तो आनन्द अरु के नै हुन्छ होला र ?
हामी भोकै होलाउँ भनेर जाने बेलामा परशुरामले आफ्नो घर गएर भोजन गर्न अनुरोध गरे । हामी प्रेमले अघायौं ।
बालन खोला तरेपछि हामी सप्तरी छाडेर सिराहामा प्रवेश गर्यौं ।
==
हुलाकी राजमार्ग पछ्याइरहेका हामी ठाउँ ठाउँमा पुराना हुलाकी खोज्दै हिँडिरहेका थियौं । सिराहा सदरमुकाम माडरमा हामी पुराना दुई हुलाकीसँग एकछिन गफियौं ।
==
माडरबाट थोरै पश्चिम लागेपछि कमला नदी भेटिन्छ । राजमार्गको अर्को एउटा पुल विनाको नदी । झन्डै झन्डै बनिसकेको पुल भासिएपछि सिराहाबाट धनुषा जान कि त पूर्व पश्चिम राजमार्ग भएर जानु पर्यो कि त भारतको जयनगर हुँदै ।
हामी कमलाको तिरैतिर महेन्द्र राजमार्गमा बन्दिपुर भन्ने ठाउँ निस्कियौं र कमला तरेपछि फेरि दक्षिण लाग्यौं । धनुषाधाम नजिकै हुलाकी सडक फेरि भेटियो ।
हामी साँझपख जनकपुर पुग्यौं । तालतलैयामा डुब्न लागेको घामको लाली पोखियो ।
जनकपुरबाट पश्चिम लागेपछि हुलाकी सडकले केही घना बस्तिहरु छिचोल्छ । कतै साँघुरा कच्ची सडक कतै अलि फराकिला । ठाउँ ठाउँमा बन्दै गरेका पुलहरु ।
सर्लाहीको मलङ्गवाबाट अलिकति पश्चिम मुसौली भन्ने ठाउँमा बाटो छेउ २५ वर्षदेखि ताडी बेचिरहेका विलास पासवान भेटिए ।
महोत्तरी र सर्लाहीका गाउँ वस्ती छिचोलेर वागमतीको पुल तर्ने ठाउँ खोज्दै जाँदा हामी पटक पटक बाटो अल्मलियौं ।
महिनाथपुर भन्ने ठाउँमा वागमतीको पुल भेटियो । पुल तरेपछि हामी रौतहट जिल्ला पुग्यौं ।
वीरगन्ज छेउका बाक्ला बस्तिहरु छिचोल्दै हाामी पश्चिम लाग्यौं । बाटोमा भेटियो हरपुर गाउँ ।
पर्सा जिल्लाकै, ठोरी विजयवस्तिमा पहाडबाट बसाइँ झरेका तामाङ र नेवार समुदायको बाहुल्य रहेछ ।
भद्रपुरबाट सुरु भएको हुलाकी राजमार्गको हाम्रो यात्रा ठोरी पुगेर टुङ्गियो ।
बेलायतको मध्य भेगतिर पश्चिम योर्कशायरमा टोडमोर्डन भनिने सस्यानो बजार छ । म्यानचेस्टर शहरबाट १७ माइलजति उत्तरपूर्व ।
टोडमोर्डन गाउँको वस्तुभाउको दाना किन्ने एउटा पसलमा डाक्टर बेन क्याम्प्बेल भेटिए । हिजो साँझ मात्र स्पेनमा छुट्टी मनाएर फर्केका बेन बाख्राको दाना किन्न आएका थिए ।
बेन यहाँबाट ३ घन्टा रेलबाटो टाढा डरहम विश्वविद्यालयमा मानवशास्त्र पढाउँछन् ।
डाइनिङ टेबलमा एउटा तस्बिर थियो । यहाँबाट हजारौं किलोमिटर टाढा रसुवाको एउटा विकट गाउँको । तस्बिरमा थिए बेनका मितेरी नाती नातिना ।
सन् १९७६ मा पहिलोपटक नेपाल पुग्दा बेन १८ वर्षको तन्नेरी थिए । उनलाई पुरातत्वमा रुचि थियो । इराकले भिसा नदिएपछि उनी हिप्पीहरुको पछि लागेर नेपाल पुगेका थिए । त्यसबेलाका सम्झनाहरु जुनकिरीको बत्ती जस्तै टिलपिल टिलपिल छन् ।
त्यसयता बेन पटक पटक नेपाल पुगेका छन् । रसुवाको एउटा तामाङ गाउँको आर्थिक र सामाजिक पाटो केलाएर पिएचडी गरे । रसुवामै मितेरी साइनो गाँसे । २६ वर्ष पहिले नेपाली मितका जोडी यहाँ आइपुगेका थिए । उनीहरुले नै बनाइदिएका थिए बेनको घरमाथिको डाँडोमा पााखाबारी ।
रसुवाकै कुनै गाउँ जस्तो लाग्नो टोडमोर्डनको यो कुनामा बेन अझै पनि नेपालसँगको मितेरी माया सम्झिँदै माटोसँग खेलिरहेका भेटिन्छन् । लजालु बेन कहिलेकाहिँ कसैले नसुन्ने गरी तामाङ सेलो गुनगुनाउँछन् र कसैले नदेख्ने गरी आँशु खसाल्छन् ।
जनकपुरको कुनै पनि कुनामा गएर कुनै पनि रिक्सावालालाई सोध्नुस् – कलकत्तियावालीको ठेगाना । तपाईंलाई सही ठाउँमा पुर्याइदिनेछन् ।
नोचपुर । कलकत्तियावालीको सुटिङ स्थल । यो टोलीले आफ्नै रगत पसिना खर्चेर बनाएको सानोतिनो फिल्म सिटी ।
यही नोचपुरभित्र रचना हुन्छन् मैथिली भाषाका हास्यरसले भरिएका सन्देशमुलक भिडियोहरु ।
काठमाडौंले नसुन्ने र नबुझ्ने भाषामा यो टोलीले बनाएका कलकत्तियावाली अनि अरु थुप्रै नाम गरेका युट्युब भिडियो नेपाल र भारतका लाखौं मानिसले हेर्छन् ।
भिडियोका हरेक पात्र साना ठूला सबैका ढुकढुकीमा बसेका छन् । नोचपुरको यो सुटिङस्थलमा त कहिलेकाहिँ सुटिङ हेर्नेहरुको सम्हालीनसक्नु भिड लाग्छ रे ।
लाखौं दर्शकको दिलभित्र स्थायी ठेगाना बनाउनुअघि यो टोली बेठेगान थियो । अरुण र इशिका बम्बैको संघर्षसँग गलेका थिए । अविनाश पासपोर्टका पाना पल्टाउँदै थिए । श्याम मलेसियामा कविता लेख्दै थिए । अन्सा र मन्सा हुर्किएको धनुषाधाम छेवैको मुसहर टोला त शायद नक्सामै थिएन ।
मिथिला क्षेत्रका गाउँघरमा सानैदेखि देखेका सङ्गित, नाटक र प्रहसनहरुले यी सबैका नशा नशामा कलाकारिता सल्बलाइदिएको थियो । कथा जिन्दगीका त अआफ्ना ।
लडेको मान्छे उठ्न सक्छ कि सक्दैन ? जिन्दगीसँग हारेको मान्छेले त्यही जिन्दगीलाई अङ्कमाल गर्न सक्छ कि सक्दैन? निराशाले फतक्क गलेको मान्छे फेरि सपना देख्दै मुर्झाउन सक्छ कि सक्दैन ? यो आशाको कथा हो ।
रोमनका शरिरभरि खोपिएका किरिमिरिङ ट्याटुहरु, केवल नमेटिने मसी मात्र होइनन्, ती त नमेटिने सम्झना पनि हुन् ।
आजभन्दा ३०-४० वर्षअगाडिको धरान । चारकोसे झाडी छेउ भर्खर बिस्तार हुँदै गरेको बस्तीमा खोटाङतिरबाट एउटा इन्डियन लाहुरेको परिवारले खाँबो गाडेको थियो । त्यही परिवारका प्रिय छोरा थिए रोमन राई ।
कलिलो स्कुले जीवनमै रोमन लागु पदार्थको कुलतमा फसे । लाहुरे बुबा परदेशमा पसिना बगाउँदै थिए । आमा घरमा आँशु बगाउँदै थिइन् ।
आमा जङ्गीशोभालाई अहिले पनि विगत सम्झिन मन लाग्दैन ।
नशाकै सुरमा रोमनले आशालाई बिहे गरे । रोमनको जिन्दगीमा आशा लिएर आउने आशा ।
आशा गर्भवती थिइन् । रोमन नशामै थिए । आमाको माया र आशाको आशाले रोमनलाई सुधार गृह पुर्यायो ।
रोमन त सुध्रिए तर आशालाई मनको रोग लाग्यो । कलिलो उमेरमा बिहे गरेर आमा बनेकी । लागु पदार्थ प्रयोग गर्ने श्रीमान्ले विगतमा दिएका हैरानी । अदृश्य चोटहरुले आशालाई डिप्रेसनको बिरामी बनायो ।
रोमन र आशाको जिन्दगीको उतारचढाव यत्तिमै सकिएन । रोमनलाई एच आइ भि संक्रमण देखियो ।
बितेका २ दशक यी जोडिले जिन्दगी बाँच्न सिके । हार्न होइन जित्न सिके ।
कुनै समय नशाको तालमा खुकुरी नचाउँदै हिँड्ने सडकमा रोमन मजदूर भएर ठेला ठेल्दै हिँडिरहँदा उनका अहम् हरु शुन्यमा बिलाए ।
अहिले रोमन धरानमा सम्मानित नाम बनेका छन् । उनी एच आइ भि एड्स संक्रमित र लागु पदार्थ दुर्व्यसनीहरुको लागि काम गर्ने संस्था चलाउँछन् ।
कुनै समय कलहले गाँजेको यो परिवार यतिखेर खुसी र सुखी परिवार भएको छ । आशाले डिप्रेसनलाई जितेकी छिन् । बाँच्ने रहरहरु बढ्न थालेका छन् ।
पार्कहरुमा पुतली जस्तै यता उता गरिरहेका । नेपाली खानपिनका राग भेटिने पसलका जिनिसहरु ओल्टाइ पल्टाइ गरिरहेका । कोही टोलाइरहेका डेरा जाने बसको झ्यालबाहिर हेर्दै । कोही लडिरहेका ओछ्याउनमा सम्झिँदै युद्ध लडेका विगत ।
पल्टने शहर भने चिनिने अल्डरसट आजकल गोर्खाली शहर भनेर चिनिन थालेको छ।
बिजुली र बाटो नपुगेका पहाडी गाउँका तन्नेरीहरु हावा जस्तै उडेर मलाया ब्रुनइ र हङकङ पुगे । विश्व युद्ध लडेका तक्माहरु भित्तामा कतै थकाइ मार्दै छन् । लाहुरेहरु बुढेसकालमा बेलायततिर बरालिँदै छन् ।
जुलाई महिनाका दिन प्राय घमाइला हुन्छन् । हरिया गलैंचा बिछ्याइए झैं चौरहरुमा मन भुलाउनेहरु भेटिन्छन् । कोही कसरत गरिरहेका, कोही दौंतरीसँग वात मारिरहेका ।
झन्झटिला नियम कानुले गर्दा हुर्किसकेका बालबच्चा ल्याउन सजिलो छैन । धेरै बुढाबुढीहरु एक्ला छन् ।
एक्लोपनलाई भुलाउन कोही आमा समूहको भेलामा नाचिरहेका भेटिन्छन्, कोही मन्दिरमा घन्टी बजाइरहेका । कोही गुम्बामा ध्यान गरिरहेका । यदाकदा गुन्जिन्छन् यानिमायाका भाका बेलायती हावामा ।
दुःखमा पनि हाँस्ने रमाउने नेपालीको बानी । पीडाहरु त कि मन भित्र छन् कि छन् विगतका चित्रहरुमा ।
म्याग्दीकी मङ्गली मगर्नी । युद्धमा नहारेका उनका श्रीमान् आफ्नै देशमा हारे । वर्षौंअघि श्रीमान् गुमाएकी मङ्गली कुनै दिन एक्लै आएकी थिइन् बेलायत ।
रगत पसिना र जवानी खर्चिएबापत पाउने अलिकति पेन्सनले अन्याय गर्यो । पटक पटक आन्दोलन भयो । गोर्खालीहरुले बेलायतमै रहने बस्ने सुविधा पाउने भए । नेपाली पाखा बेसीका चौतारा र गाउँबस्ती रित्तिन थाले ।
न त लाहुरे जिन्दगी सजिलो थियो न त बेलायत आउँदाका सुरुवाति दिनहरु ।
बम र बारुदसँग जवानी साटेकाहरु चाउरिएको उमेर साट्दैछन् बेलायती घामपानीसँग । बीरबहादुर थापा का बाजेले पहिलो विश्व युद्ध लडे । बाउ पनि लाहुरे । आफू पनि लाहुरे ।
लाहुरमै जन्मी-हुर्की देश विदेश डुलेका बीरबहादुर थापासँग अवकाशपछि आफ्नो भन्नलाई कुनै देश थिएन ।
आज मंगलबार । अल्डरसट नजिकैको फार्नबोरोमा मंगलबारे बजार लाग्ने दिन । नेपालका हाटबजारभन्दा कम्ता छैनन् परेदशी बजार ।
बजार सकिएपछि पोका पन्तुरा बोकेर हटारुहरु बाटो लागे ।
विराटनगर छेवैमा एउटा आधुनिक गाई फारम छ । फारमभरि रहरलाग्दा उन्नत जातका गाईहरु छन् ।
करोडौं रुपैंया लगानी गरेर यो गोठ सुरु गर्ने गजेन्द्र शर्मा चाहिँ यहाँबाट ३ हजार किलोमिटर टाढा दुबइको हिल्टन होटलमा छन् । गजेन्द्र त्यहाँका तीन वटा हिल्टन होटल सम्हाल्ने महाप्रबन्धक हुन् ।
गाइ फारम छेवैको गाउँमा गजेन्द्र हुर्केका हुन् । बुबा चिनी मिलमा पिउन काम गर्थे । आमा अरुको जग्गामा अँधिया गर्थिन् । खान लाउन दुःख थियो ।
किसान परिवारका गजेन्द्रलाई सानैदेखि खेतीपाती भन्दा पढाइ लेखाइमा रुचि लाग्थ्यो ।
विराटनगरमा आइकम पढेर उनी बाटो खर्च बोकेर काठमाडौं गए । संयोगहरुले साथ दियो । चिनेजानेकाले काठमाडौंमा काम लगाइदिए । काठमाडौंमा केही वर्ष गलैंचा उद्योगमा काम गर्दा विदेशीसँग सङ्गत भयो ।
गजेन्द्र होटल म्यानेजमेन्ट पढ्न स्वीटजरल्यान्ड गए । पढाइ सके । काम गर्न थाले । हिल्टन होटलमा स्वीजरल्यान्ड अस्ट्रिया UAE मा काम गरेपछि सन् २०१७ मा चाइनाको हिल्टनमा जेनेरल म्यानेजर भए ।
गाइ फारममा गोबर सोर्दै गरेका चाहिँ गजेन्द्रका भाइ धर्मेन्द्र ।
धर्मेन्द्रलाई चाहिँ सानै देखि गाइबस्तु अनि खेतीपातीमा रुचि थियो ।
गजेन्द्रलाई समयले संसार डुलाएजस्तै भारत राजस्थानका अरबीन्द कोठारीलाई विराटनगर आउन जुरेको रहेछ । भेटनरी डाक्टर अरबिन्द यो फारमका म्यानेजर हुन् । दुई वर्षमा अरबिन्दको नेपाल माया यति गाढा भइसकेछ कि उनको परिवार पनि अब यतै बसाइँ सर्दैछ ।
साँझको दुध दुहुने बेला भयो । गाइहरु लस्करै लाइन लागेर नुहाउँदै दुध दुहुने मेसिन अगाडि उभिन्छन् ।
थुनमा मेसिन जोडिदिएपछि दुध सिधै भित्र कोठाको ट्याङ्कीमा पुग्छ । कुन गाइले कति दूध दियो कम्प्युटरले देखाउँछ । अनि यहाँको दूध विराटनगरका घरघरमा पुग्छन् ।
दुध दुहुने डिपार्टमेन्ट हेर्ने चाहिँ जोगबनीका रमेश यादव । फारमका साथीहरु उनलाई मायाले रमेश चाचा भन्छन् ।
कुनै दिन नयाँ साइकल चढ्न पाए हुन्थ्यो भनेर सपना देख्ने गजेन्द्र शर्माले सपनाहरु पछ्याउँदै पछ्याउँदै संसार देख्यो । नाम र दाम कमायो । यतिखेर फेरि एउटा सपना आफ्नै गाउँको माटोमा टुसाएको छ । आाखिर जिन्दगी सपनै सपनाको खुड्किलो त रहेछ नि !
अन्दाजी ३५ वर्षपछि त्यही फुच्चे केटो चुम भ्यालीको एउटा चौंरी गोठमा भेटियो । यतिखेर उसले भुलिसकेको थियो आफ्नो वास्तविक नाम, ठेगाना, बाउ-आमा उमेर र आफू हराएका वर्षहरु । उसँग सम्झिनको लागि समेत कुनै सम्झना बाँकि थिएन ।
एउटा संयोगले डोर्याएर चौंरी गोठमा पुगेका हामीले उसका केही विस्मृतिहरु कोट्याउन खोज्यौं ।
प्राय मानिसहरु उसलाई उमेर सोध्छन् । उसले उमेरको गिन्ती जानेको छैन बरु जानेको छ घिउ निकाल्दा मदानी हल्लाउँदै गाइने तिब्बती भाषाको गुणन ।
हामीले प्रकाशलाई सोध्यौं – तपाईंको घर खोज्न जान मन छ ? बितेका ३५ वर्षमा प्रकाशलाई कसैले नसोधेको प्रश्न थियो यो ।
हामीले झापाका पत्रकार साथी पर्वत पोर्तेललाई तिनकठ्ठे भन्ने ठाउँको बारेमा सोध्यौं ।
त्यसै रात प्रकाशलाई खबर गर्यौं । प्रकाश भोलि विहानै हिँड्न तयार भए।
तर प्रकाशका मालिक उनलाई पठाउने कुरामा दोधार थिए । मालिक्नीलाई पठाउन मन थिएन । धेरै अनुनय गरेपछि प्रकाशले १० दिनको छुट्टी पाए । मालिकले प्रकाशलाई बाटो खर्च ५ हजार थमाइदिए ।
हिँड्ने बेला प्रकाशका गोठाले साथी उनलाई विदाइ गर्न आइपुगे ।
हामी एउटा अनिश्चित र लामो यात्रामा हिमालबाट ओरालो झर्यौं ।
गाउँ भन्दा अलिक पर चौंरी खर्कमा पसल गर्ने साथीहरुले रसिला आँखाले प्रकाशको बिदाइ गरे ।
हिमालका झ्यालखानाभित्र जन्मकैद बिताएका प्रकाशको कल्पनामा समेत बाहिरी दुनियाँको तस्बिर त्यति प्रष्ट थिएन ।
यात्राले डोर्याइरहँदा प्रकाशका कतिपय हराएका सम्झनाहर फर्किएर आइरहेका थिए । उनले सनै सनै सम्झिए घर छेउको देउनी खोला, हाट बजार र गोरेटोहरु ।
बाटोबाट कतै हामीले फेरि झापाका साथीलाई फोन गरेर उनको सम्झनामा बाँचेका ठाउँहरु छन् छैनन् सोध्यौं ।
बाटोमा भेटिएका गाउँले बाजेले प्रकाशकी आमा बितिसकेको खबर सुनाए ।
दिदीहरुलाई भेटेपछि प्रकाशको मन आधा सन्चो भयो । बाउ आमा र दाजुभाइहरु माथि पहाडमा जिउँदै छन् रे । झापाबाट हामी सोझै भोजपुरतिर लाग्यौं ।
प्रकाशको अनुहार यतिखेर धेरै उज्यालो भइसकेको थियो । उनी वर्षौं हराएको समयलाई बिर्सिएर नयाँ समयको पर्खाईमा थिए ।
वर्षौं हराएको मान्छे गाउँ फर्किएर आएको खबर वरैसम्म फैलिएको रहेछ ।
प्रकाशको घरमा आफन्त र छिमेकीहरुको घुइँचो लागेको थियो । आँखा कम देख्ने प्रकाशका रिठ्ठे भाइ भेटिए । बालखमैमा छुट्टिएका यी दुइ भाइले वर्षौंको मौनता तोड्ने शब्द भेटेनन् ।
मरेको छोरो फर्किएर आएको सपनाजस्तो खबरले दिएको खुसीको ज्वालामुखीलाई निभाउन आमा अलिकति रक्सी खाएर आँगनमा चट्टान झैं उभिएकी थिइन् । खुशिहरू झुक्याउँदै आँखाबाट टिलपिल निस्किन खोजिरहेका थिए । प्रकाशले आमा चिनेनन् ।
हिजोसम्म हिमालमा हराएको एक्लो मान्छे यतिबेला आफ्नै घरको आँगनमा आफन्तै आफन्तहरुले घेरिएको थियो ।
फर्किने बेलामा प्रकाशले साहुले दिएको बाटो खर्च आमाको हातमा राखिदिए । दशैं मान्न घर फर्किने वाचा गरे ।
गणतन्त्रमा पनि हामीले मानिदिएको एउटा राजा छ । फलको राजा – आँप । सिजनको बेला तपाईंले खाइरहेको गुलियो रसिलो स्वादिलो खँदिलो एउटा पुर्ण फल आँप – सम्भवत मधेसमा चुरे फेदिका रापिला बलौटे माटामा फलेको हुन सक्छ ।
त्यो आँप सप्तरीकी हिराकुमारीको हातले टिपेको हुन सक्छ, पहाडसँग रिसाउँदै रिसाउँदै अनगिन्ती बसाइँका बिसौनीहरु बिसाउँदै बिसाउँदै रामेछाप र सिन्धुपाल्चोकबाट सिराहा झरेका तामाङहरुको खेतमा फलेको हुन सक्छ वा हुन सक्छ त्यो आँप धनुषाका रामउद्गार महतोको बारीमा हुर्केको । ।
तपाईंले खाइरहेको आँपमा स्वाद र रस मात्र होइन अलिअलि पसिना हुन सक्छ अलिअलि सपना हुन सक्छ अनि अलिअलि मुस्कान ।
आँपको कथा
धनुषा
ढल्केबर बजारमा एकाविहानै आँपको मेला लागेको छ । गाउँ गाउँबाट आएका किसानहरुले थरिथरिका आँप सजाएका छन् । ढल्केबरबाट पश्चिमतिर बटेश्वर गाउँपालिको चित्रपुर गाउँ छ । चित्रपुरमा विचित्रसँग आँप फलेका छन् ।
चैत वैशाखको हावाहुरीले कलिला चिचिला झार्ने बेलादेखि सुरु हुन्छ आँपै आँपको सिजन । राम उद्गार महतोको आँगनभरि आँपका थरिथरिका आइटम घाम ताप्दैछन् ।
सिराहा
देशैभरि नाम कमाएको लाहानको आँप, लाहान बजारमै चाहिँ फल्ने होइन । कमला तरेपछि नै राजमार्ग उत्तर तिरका गाउँ बस्तीहरुबाट सुरु हुन्छ आँपै आँपको जङ्गल ।
धनगढीमाइ नगरपालिकाको जिरो माइल भन्ने ठाउँबाट उत्तरतिर बाक्लो तामाङ बस्ती छ । कुनै बेला खान लाउनको दुःखले झन्डै रित्तिएको यो गाउँलाई खुसी दिएको छ आँपले ।
सप्तरी
आँपको संसारमा सप्तरीको श्रीपुर गाउँले पनि नाउँ कमाउन थालिसकेको छ । हिरा कुमारी चौधरीलाई सानो बँगैचाले पनि ठूलो खुसि दिएको छ ।
लाहुरे बुबा देश विदेश गर्थे । प्रतिभा पनि हङकङमै जन्मेकी थिइन् । बुबाको माया मृगतृष्णा थियो । पैसा थियो, प्यार थिएन ।
प्रतिभा धरानमा आमा र दाइहरुसँग बस्थिन् । पुगीसरी जिन्दगी थियो । ६ कक्षा पढ्दै गर्दा साथीहरुमाझ कुनै दिन एक खिल्ली चुरोट सल्कियो । बाल जिज्ञासाले एक पफ धुवाँ उडायो । त्यसपछि सनै सनै प्रतिभाको जिन्दगी सल्कियो । घर परिवार र सम्बन्धहरु सल्किए । प्रतिभाले बाँचेर पनि बाँच्न नसकेको एउटा जवान समयले उनलाई यतिखेर फेरि बाँच्ने रहरहरू दिन थालेको छ ।
समयको कथा
प्रतिभा ८ कक्षामा पुग्ने बेलामा लागु पदार्थको लत सुरु भइसकेको थियो । दुई जना दाइ पनि त्यही बाटोमा हिँडेका थिए । त्यही बेला आमाले पनि संसार छाडिन् ।
प्रतिभा घर परिवार र समाजबाट भाग्दै हिँड्थिन् । उनलाई केवल लागु पदार्थको नशा प्यारो थियो । बेहोशीमा भोगेका चोक, गल्ली, झ्यालखाना, प्रेम र सम्बन्धहरुको हिसाब छैन ।
बेला बेला बिगतका नमिठा सम्झनाहरू आँशुका थोपा भएर झर्छन् ।
आमाका साडी र बुबाका पल्टनका तक्माहरुसँग उनी एक डोज नाशा साट्थिन् । अहिले आएर लाग्न थालेको छ, उनले स्वतन्त्रता भन्ठान्नेको गरेका नशा त केवल एउटा ब्ल्याक होल रहेछ जसले निलेको थियो प्रतिभा र उसँग जोडिएका माया र सम्बन्धहरुलाई ।
प्रतिभा पटक पटक एउटा शब्द प्रयोग गर्छिन् – सरेन्डर अथवा आत्मसमर्पण । लागु पदार्थको दुर्ब्यसनको चरम अवस्थामा पुगेकी प्रतिभासँग केवल दुइवटा बाटा थिए । जेलभित्र सड्ने अथवा ओभरडोज भएर मर्ने । प्रतिभाले हारसँग होइन जितसँग आत्मसमर्पण गरिन् ।
प्रतिभालाई बाँच्न मन लाग्यो । जिन्दगीमा ग्लानिबाहेक केही थिएन । त्यही ग्लानिले उनलाई अलिकति बल दियो । सुधार गृहमा बसिन् । बाहिर निस्केर नशामुक्त भइ आफैंले सुधार गृह खोलिन् ।
जिन्दगी सरल रेखामा कहाँ हिँड्छ र ? लागु पदार्थ छाडेको ८ वर्षपछि प्रतिभाले फेरि नशा सुरु गरिन् ।
यो एउटा रोग थियो । उपचार अफ्ठ्यारो थियो तर असम्भव थिएन ।
प्रतिभाले धरानमा फेरि महिलाहरुको लागि सुधार गृह खोलिन् । ६ वर्षभयो ड्रग छाडेको । अब चाहिँ त्यही बाटोमा फर्किन्छु जस्तो लागेको छैन ।
प्रतिभाको सुधार गृहमा 27 जना महिला छन् । धेरै जसो स्कुल पढ्ने उमेरका । प्रतिभाले कुनै समय बाँचेको जिन्दगी बाँचेका ।
उनी चाहिँ स्कुलको शिक्षिका थिइन् । ५ महिना भयो यहाँ आएको ।
प्रतिभा र प्रतिभाले चलाएको सुधार केन्द्रका मान्छेहरु सप्पै जना एउटा साझा कथा बाँचिरहेका छन् । पश्चातापको कथा । यही पश्चाताप नै यतिखेर उनीहरुको परिचय बनेको छ र बाँकि जिन्दगी बाँच्ने आँट पनि ।
कोशी छेउका मलिला फाँटहहरुमा आमा-बाले माटोसँग खेलेको सानैदेखि देखेका थिए रघु चन्द्रवंशीले । धान र मकैको गुजारा खेतीले पेट त भरिन्थ्यो तर आवश्यकताहरु पूरा हुँदैन थिए ।
गाउँमा ब्याचलर पास गरेपछि कुनैदिन आफ्ना बालसखा अमिर निरौलासँग कोरिया हानिएका थिए रघु । कोरियामा यी दुईले पसिना र पैसा दुबै देखे । अनि देखे कोरियाबाट कयौं माइल टाढा प्रकाशपुरको आफ्नै माटोमा सुन फलाउने सपना ।
गाउँका छिमेकी छविलाल चौधरी पनि अफगानिस्तानबाट फर्केका थिए । यी तीनको टिम बन्यो अनि सुरु भयो सुन्दर कृषि फार्म ।
सुन्दर कृषि फार्मका सुरुका दिनहरु त्यति सुन्दर थिएनन् । एकातिर परिवारको गनगन अर्कोतिर शीप र अनुभवको कमी । उनीहरुले गल्ती गरे र गल्तीबाट सिके ।
लड्दै, उठ्दै साढेँ पाँच वर्षमा उनीहरुले तरकारी खेतिको साम्राज्य नै खडा गरेका छन्। चार कठ्ठाबाट सुरु भएको फार्मलाई ११ बिघा पनि साँघुरो भइसकेको छ। लाखको लगानी करोड पुगेको छ ।
सुन्दर फार्मको सुगन्ध आजकल टाढा टाढा फैलिन थालेको छ । अनुभवीदेखि सिकारु किसानहरु फार्ममा आइरहन्छन् ।
सुन्दर फार्मका कर्मजिवीहरुलाई घाम पानी र जाडो गर्मीले फरक पार्दैन । विहानदेखि साँझसम्म उनीहरु माटोसँगै खेलिरहन्छन् ।
तपाईं जोगे लोहारलाई चिन्नु हुन्न । हो जोगेलाई कसैले पनि चिन्दैन । यो देशले पनि ।
दुई छाक खानको लागि मात्रै पुरै जवानी भारतका चौकीदारीमा बिताउन बाध्य सुदूर पश्चिमका लाखौं मान्छेमध्ये एक हुन् जोगे लोहार । धनगढी र नेपालगंजका नाइटबसबाट झरेर मैलो सुरुवालको भित्री गोजीमा केही सय भारु जतन साथ लुकाएर – सीमामा आउने जाने मान्छेहरुमध्ये एक हुन् जोगे लोहार ।
जोगे लोहारले पनि उमेरका थुप्रै वर्ष भारतमा बिताए ।
तपाईं जोगे लोहारका जेठा छोरालाई पनि चिन्नुहुन्न । उनी अझै पनि भारतमै मजदूरी गर्दैछन् ।
जोगे लोहार डोटीको के आइ सिँह गाउँपालिकाको फलानो गाउँमा एक्लै बस्छन् । बार्दलीमा रेडियो बजिरहन्छ । जोगे आरनमा घन ठोकिरहन्छन् ।
छिमेकका तपबहादुर कार्की जोगेका साथी । पारिलो घाममा यी दुई बात मार्छन् ।
७० वर्ष पुग्न लागेका जोगेको बल पहिले जस्तो छैन । तपबहादुरका नातिनीहरु जोगेलाई माया गर्छन् । कहिले पानी ल्याइदिन्छन् कहिले दाउरा ।
जोगेका कान्छा छोरा शिबी लोहार यतिबेला काठमाडौंमा छन् । बालखमा पढ्न उति साह्रो मन नगर्ने शिबीलाई एक ताका जोगेले आफूसँगै भारत लगेका थिए ।
६ वर्षअघि शिबीकी आमा बिरामी परिन् । डरलाग्दो रोग लागेको थियो – गरिबी ! १४ वर्षका शिबीले आमालाई लिएर नेपालगन्जदेखि काठमाडौंसम्म ओहोर दोहोर गरे ।
आँखै अगाडि आमाको ज्यान गयो । शिबी लोहारले डाक्टर बन्ने सपना त्यही बेलादेखि देख्न थाले ।
शिबीले काठमाडौं बसाइको खर्च ट्युसन पढाएर जुटाउन थाले । भारतमा मजदुरी गर्ने दाइले डाक्टर बन्ने भाइको सपनामा मलजल गरिराखे । गाउँका स्कुलका र काठमाडौंका प्लस टुका मनकारी गुरुहरुले शिबीलाई आँट दिइराखे ।
केही महिनाअघि मात्र शिबीले डाक्टर पढ्न छात्रवृत्तिमा नाम निकाले । जोगे लोहारको छोरा अब डाक्टर बन्ने भए । जोगेका चाउरिएका गालामा मुस्कानहरु छरिए ।
आज मेडिकल कलेजमा शिबीको पहिलो दिन । शिबीको डेरा भैरहवा सरेको छ । डोटीबाट छोरा भेट्न जोगे पनि आइपुगेका छन् । बुबाको आशिर्बाद लिएर शिबी मेडिकल कलेजको गेटबाट भित्र छिर्छन् ।
माथि भोजपुरका सिरानदेखि बटुल्दै अनि खेदाउँदै ल्याइएका वस्तुहरुको बथान आज हतुवागढीको हसनपुर आइपुगेको छ ।
जंगबहादुर मगरको कथुरी नाम गरेकी कोरली बाच्छी सँधै झैं आँगनको पारिलो घाम ताप्दैछे । घर खर्चको जोहो गर्न जंगबहादुरले आज कथुरीलाई खरिदेको जिम्मा लाउँदैछन् ।
१२ हजारबाट सुरु भएको मोलमोलाई ९ हजारमा पुगेर कुरो मिल्यो । खरिदेले दाम्लो फुकाए ।
नौलो मान्छेलाई कथुरीले के टेर्थिन् र । खरिदेको हातबाट फुस्किएर कथुरी बाटो मुन्तिरको बारीको पाटामा बुर्कुसी मारेर उफ्रिन थालिन् । खरिदे उनको पछि पछि असिन पसिन भएर दौडिरहे ।
निकै बेरपछि कथुरी थाकिन् । खरिदे पनि थाके ।
गाउँकै भिमबहादुर मगरले परसम्म कथुरीलाई धपाउँदै पछि लागे । केही बेरपछि कोरली गाई पनि आफूजस्तै अरु गाई गोरुका बथानमा मिसिइन् ।
पूर्वका पहाडहरुबाट यसरी गाइवस्तु अनि बाख्रा सुँगुर भेला पारेर मधेशका हाट बजारमा बेच्न लगेको जंगबहादूरले सानैदेखि देखेका थिए । उनले पनि उमेरमा खरिदेको काम गरेका रहेछन् ।
भिमबहादुर मगरको चाहिँ खरिदेहरुसँग चिनजान छ । हिँड्न नसकेका खरिदेका बस्तु उनी आफ्नै गोठमा बाँधिदिन्छन् । अनि गाउँमा कसैको पशु बेच्नु परेमा खरिदेलाई खबर गरिदिन्छन् ।
छिमेकी खोटाङदेखिका गाइगोरु यो बगालमा मिसिएका छन् । आज विहान उनीहरुको यात्रा घोडेटारबाट सुरु भएको हो ।
पहाडका कुना कन्दरामा हुर्केका गाइवस्तुलाई बाटो देखाइ देखाइ झन्डै १ हप्ता यात्रा गराउन थोरै सकसको काम होइन । वस्तु खेद्न खरिदेले पिटुवा राखेका हुन्छन् । यो बगालमा मात्रै ९ जना पिटुवा छन् । उनीहरुको काम गाइगोरुलाई सकुशल ठगानमा पुर्याउने ।
कोही वर्षौं यही काम गरेका पिटुवा छन् भने कसैले चाहिँ भर्खरै सुरु गरेका ।
आधा जीवन भारतका खानीमा कोइला बोकेका रामबहादुर बस्नेतले यसै पालि पिटुवाको काम थालेका रहेछन् ।
धुलाम्मे बाटोमा वस्तुहरु दिनभरि हिँडे । पिटुवा पनि भोकै छन् । वस्तु पनि भोकै छन् । बास बस्ने ठाउँमा पुगेर मात्र माम र आराम पाइन्छ ।
अरुण नदीमाथिको झोलुङ्गे पुल तरेपछि पारि धनकुटा जिल्लाको सिम्ले पुगिन्छ । आजको बास बस्ने थलो ।
झोलुङ्गे पुल वारि अफ्ठ्यारो भीर । अनि पुलको मुखमा साँघुरो ठाउँ ।
अघि नै आइपुगेका बगालहरु पालै पालो पुल तर्दैछन् । यो बगाल पुल वारि नै आफ्नो पालो कुरेर बसेको छ । कोही सुस्ताएका छन् । कोही वस्तु हराएकी भनेर गन्दैछन् ।
पिटुवाहरुले भीरको बाटो जतनसाथ पालै पालो वस्तु तार्न थाले । अनि झोलुङ्गे पुल तार्ने सकस चाहिँ बयान गरेरै नसकिने ।
साँझ अबेरसम्म वस्तुहरु पुल तर्दै थिए । बास बस्ने ठाउँमा खरिदे र पिटुवाहरु भेला भए । सबैका थकान र कथा बिसाउने चौतारी थियो सिम्लेको यो सानो होटेल ।
दिनभरि बोल्ने फुर्सद समेत नभएका खरिदे र पिटुवाहरु यतिबेला फुर्सदमा थिए ।
उद्धब भट्टराई पनि खरिदे हुन् । लोकल खरिदे । उनी चाहिँ गाउँघरमा वस्तु भेला पार्छन् अनि अर्कै खरिदेलाई जिम्मा लगाएर पठाइदिन्छन् ।
झमक्क रात परिसक्दा पनि सिम्लेमा चहलपहल कम भएको थिएन । कसैले खाइसकेका थिए । कोही खाने सुरसार गर्दै थिए । मान्छे पनि भोकाएका थिए । वस्तु पनि भोकाएका थिए ।
भोलिपल्ट सबेरै हामीसँग हिजो आएको टोली अर्को दिनको यात्रामा निस्कियो । वस्तु धपाउने टोली भीरको अफ्ठ्यारो बाटो छलेर लामो बाटो हुँदै धनकुटाको ताम्राङतिर लाग्यो । हामी चाहिँ वस्तुका बगाल छाडेर अक्करको भीर हुँदै कोशी तिरै तिर बराह क्षेत्रतिर लाग्यौं ।
आज शुक्रबार । भोलि बाङ्गे बजार । टाढा टाढाबाट ल्याइएका वस्तुहरु गन्तव्य नजिक आइपुगेकका छन् । कोही चतरा बास बस्छन् । कोही आजै बाङ्गे पुग्छन् ।
चतरामा खरिदेहरुको अर्कै टोली भेटियो ।
हामीसँग भोजपुरबाट आएको टोली चाहिँ आजै बाङ्गे पुगिसकेको छ । निकै दिन हिँडेका गाइ-गोरुहरु थाकेर मलिन भएका थिए । जंगबहादुर मगरले बेची पठाएको कुथुरी पनि त्यही अँध्यारोमा कतै बाँधिएकी थिइन् ।
भोलिपल्ट विहानै चतरामा बास बसेका बगालहरु बाङ्गेतिर लागे ।
बाङगे बजारमा विहानैदेखि चहलपहल छ । टाढा टाढाबाट किन्ने र बेच्नेहरु आएका छन् ।
खसी बाख्रा, राँगा भैंसी र गाइ गोरुका छुट्टा छुट्टै थलो छन् ।
पहाडबाट हप्तादिन हिँडाएर ल्याइएका पशुहरुको यात्रा यहिँ सकिँदैन । उनीहरुलाई अझै कैयौं पटक किनिनु र बेचिनु छ । गर्नुछ अझै लामो यात्रा ।
यो ढुङ्गा हो । अनि उनी चाहिँ माया । माया कुशबन्दिया । माया ढुङ्गालाई माया गर्छिन् । ढुङ्गाले उनको परिवार पाल्छ ।
मायाले बुबाको माया पाउन छाडेको ४ वर्ष भयो । आफ्नी आमा अनि भाइलाई माया गर्ने माया ।
मायाको गाउँ । नेपालगंजको धम्बोजी चोकबाट लगभग ४ किलोमिटर मात्र टाढा छ । जानकी गाउँपालिकाको इन्द्रपुर । मायाको गाउँमा घरका नाममा कतै पाल मात्र छन् । कतै चाहिँ इँट्टाका दिवाल छन् । यो ऐलानी बस्तीका गाउँलेहरुसँग एक थान जिन्दगीबाहेक केही पनि आफ्नो नाममा छैन ।
मायाहरु कुशबन्दिया जाति हुन् । पत्थरकट्टा पनि भनिन्छ । पुर्ख्यौली पेशा चाहिँ ढुङ्गा खोपेर जाँतो सिलौटो बनाउने, सनपाट बाटेर डोरी बनाउने अनि गाउँ-गाउँ बेच्न हिँड्ने । आजकल जाँता सिलौटा मिक्सरको मारमा पिसिन थालेपछि उनीहरुले प्लास्टिकका बाटा बाल्टिनको ब्यापार पनि थालेका छन् ।
गोब्रेका छोरा माइकल । माइकललाई माइकल ज्याक्सन मन पर्छ । जन्मेदेखि हथौडा र पत्थरको सङ्गित सुनेका माइकललाई संगितले हैन नृत्यले तान्यो ।
माइकल गाउँ छेउमा डान्स सिक्न जान्छन् । उनलाई ठूलो डान्सर बन्नुछ । गोब्रे काकाले अहिलेसम्म छोराले नाचेको देखेका छैनन् रे ।
साँझ हामी माइकलको पछि लागेर उनले डान्स सिक्ने थलोमा गयौं ।
गोब्रे काकालाई मनमा के लागेछ कुन्नि उनी पनि छोराले थाहा नपाउने गरी खुसुक्क डान्स क्लासमा आए र ढोकमा ओझेल परेर छोरा नाचेको हेरिरहे ।
माया कुशबन्दिया रुपैडिया जान्छिन् । कहिले प्लास्टिकका बाटा कहिले राजस्थानी पत्थर किनेर ल्याउँछिन् । पथ्थर कुँदेर सिलौटा बनाउँछिन् । अनि बाटा बोकेर गाउँ गाउँ डुल्छिन् । धानसँग साट्न । मायाको संसार लगभग यति हो ।
पथ्थरमा खोपेका बुट्टा बिलाइ जालान् । बुबाको याद बिलाउँदैन । कल धारो छेउ रुखको छायाँमा जिन्दगीभरि सिलौटा खोप्ने बुबाको छाया अझै पनि त्यहिँ छ कि जस्तो । छाप्रोको दैलोबाहिर चप्पल झैं हलचल नगरी हावामा बिलाएका बुबा । हावा चल्दा अहिले पनि बुबाले सास फेरे जस्तो ।
माया पहिले पाठशाला जान्थिन् । पाठशालाका गुरुहरुप्रति भरोसा नलागेपछि ३ कक्षामा पढाई छाडिदिइन् । आजकल रुपडियाबाट प्लास्टिकका बाटा ल्याउँदा पुलिसले दुःख दिन्छ रे । लाग्छ स्कुल जस्तै यो काम पनि छाडिदिउँ । तर पेटले मान्दैन ।
माया प्लास्टिकका बाटा बेच्न आमासँग टाढा टाढा पुगेकी छिन् । काठमाडौंसम्म ।
नजिकैका खेत खोल्सा र झाडीहरुमा साँँझ परेपछि पासो थाप्ने अनि पासोमा परेका स्याल, विराला र खरायोहरुलाई विहान पकाएर खाने । कुशबन्दियाहरुले पुस्तौंदेखि जानेको जिविका हो यो ।
पुषको ठिहिर्याउने विहानीमा यो बस्ति घाम नलागुन्जेल सुतिरहन्छ । माया आज छिटो उठिन् र परालको न्यानो ताप्न थालिन् । केटाकेटीहरु घेर्न आए ।
केही बेरपछि परालको आगो चिसो भयो । घामको न्यानो तातो भयो । इन्द्रपुर गाउँका कुशबन्दिया टोलमा एकनासको सङ्गित बज्न थाल्छ । ढुङ्गा, छिना र हथौडाको सङ्गिता । ट्वाक, ट्वाक ट्वाक ट्वाक ट्वाक ।
पुरुषहरु जाँता र सिलौटा बनाउन थाल्छन् । साना केटाकेटीहरु यत्रतत्र खेल्न उफ्रिन थाल्छन् । कोही कोही मात्र स्कुल गएका देखिए ।
आफ्नो टोलबाट अविराम आइरहने हथौडाको सङ्गितलाई यतै छाडिदिएर माया आजको यात्रामा निस्किन्छिन् । उनलाई बाटासँग धान साट्नु छ । अनि पिसिँदा पिसिँदा दाँत झरिसकेका पुराना सिलौटालाई खोपेर नयाँ जीवन दिनुछ ।
बिलासपुर गाउँ पुग्ने बेला माया कराउँछिन् । बाटा साट्ने हो ? सिलौटा खोप्ने हो ?
आउँदा जाँदा बिलासपुर गाउँमा मायाले साथी बनाएकी छिन् । माया साथीको घर पस्छिन् । साथीलाई बिहेको लागि माग्न भारतबाट मान्छेहरु आएका रहेछन् ।
फर्किने बेलामा १७ वर्षकी मायाले मनको कुरा पोखिन् : उनको पनि फागुनमा बिहे हुने पक्का भइसक्यो रे । बहराईचको केटासँग ।
मायाको गाउँमा हामीले ३ दिन बितायौं । मायासँग मात्र होइन सारा गाउँलेसँग माया बसिसकेको थियो । अर्को पटक फर्केर यही गाउँ गयौं भने गाउँ उस्तै रहन्छ होला । सुनिन्छ होला हरेक घरको आँगनमा आइरहेको ट्वाक् ट्ववाक् पत्थरको सङ्गीत । तर त्यतिबेला शायद गाउँमा माया हुँदिनन् होला ।
अघिल्लो अंकमा हामीले दार्चुला सदरमुकामदेखि छाङ्ग्रुसम्म यात्रा गरेका थियौं । कालापानी छेउको छाङ्ग्रुका मान्छेहरुले देश चलाउनेहरुसँग गोरेटो बाटो मागेका थिए । आज हामी ३ हजार २ सय मिटरको छाङ्ग्रुबाट अझै टाढाको गाउँ टिङ्करतिर उक्लिँदैछौं ।अनि ३ हजार ८ सय मिटरको उचाइमा रहेको टिङ्कर गाउँदेखि झन्डै ५ हजार ३ सय मिटरको उचाइमा रहेको नेपाल चीनको सिमाना टिङ्कर भन्ज्याङसम्म पुग्नेछौं ।
छाङ्ग्रुदेखि टिङ्कर भन्ज्याङसम्म
छाङ्ग्रुमा एका विहानै पानी परेको थियो । ओसिलो विहानीमा गागाका जितबहादुर दाइले हामी परदेशीका हातहातमा लौरो थमाइदिए । अनि झोलाभरि आफ्नै बारीमा फलेका स्याउका दाना राखिदिए ।
टिङ्करतिरको हाम्रो यात्रा सुरु भयो ।
आज पनि बाटोमा भेडा गोठालाहरु भेटिए । लेकतिर जाडो बढ्न थालेपछि उनीहरु दार्चुला झर्दै गरेका । इश्वरसिँह नगालको टोली अघिल्लो रात यहिँ पाल हालेर सुतेका रहेछन् ।
भेडावालहरुसँग विदा भएर हामी टिङ्कर खोलाको किनारै किनार उकालो लाग्यौं ।
आधादिन भन्दा धेरै हिँडेपछि परैबाट टिङ्कर गाउँ देखियो ।
यतिबेला सारा टिङ्करबासीहरु घाँस थन्क्याउन व्यस्त रहेछन् । हिउँदका ६ महिना दार्चुला बजारमा बिताएर चैत-बैशाखमा गाउँ फर्किँदा डाँडा पाखा सुख्खा हुन्छन् । अहिले नै घाँसको जोहो गरिएन भने त्यतिबेला गाइ वस्तु भोकै हुन्छन् ।
टिङ्करीहरुको पुरानो पेशा चीनसँगको ब्यापार । ताक्लाकोट भनिने तिब्बतको बुराङ शहरमा टिङ्करीहरुका पसल छन् । भारतबाट गुँड सखर अनि कपडा किनेर तिब्बत लगेर बेच्ने । गाउँमै फलेका फापर र मुला समेत तिब्बती बजार पुग्थे ।
यहाँबाट ताक्लाकोट एकै दिनमा पुगिन्छ ।
हिमालपारिका उराठ तिब्बती पठारहरुमा उब्जनी हुन्थेन । नेपालका टिङ्कर र छाङ्ग्रुमा फलेका नप्पल, फापर, मुला ताक्लाकोटमा बिक्री हुन्थे । बिस्तारै चीनले मुहार फेर्न थाल्यो । हुँदा हुँदा नेपालका खेतबारी बाँझो हुन थाले । अनि यी गाउँहरुले उल्टै तिब्बतबाट रासन खान थाले ।
कोरोनायता चीनसँगको नाका बन्द छ । ताक्लाकोटमा नेपालीहरुका पसलमा ताल्चा लागेका छन् । ताक्लाकोट ब्यापार बन्द हुँदा आजभोलि टिङ्कर गाउँको रौनक हराएको छ ।
गाउँभरि एउटा मात्र भिस्याट फोन छ । साँझ परेपछि मेहमान सिँह टिङ्करीको सानो पसलमा फोन गर्नेहरुको घुइँचो लाग्छ । फोन गरेको मिनेटको ५ रुपैंया, फोन उठाएको ३ रुपैंया ।
हामीले नेपाल र चीनको सिमाना टिङ्कर भन्ज्याङसम्म जाने रहर गर्यौं । यहाँभन्दा माथि गाउँ, होटल वस्ति केही पनि छैनन् । हिँडेर एकैदिनमा पुगेर फर्किन नसकिने । गाउँलेहरुले हामीलाई घोडा चढेर जान सल्लाह दिए ।
भोलिपल्ट घोडावालहरु घोडा खोज्न पाटनतिर लागे । जंगलमा यसै छाडिदएका घोडा समातेर ल्याउनु पनि दिनभरिको काम रहेछ ।
पर्सिपल्ट विहानै हाम्रा घोडा तयार भइसकेका थिए । चीनको नाका बन्द भएयता गाउँलेहरु पनि उतिसारो टिङ्कर भन्ज्याङ पुगेका थिएनन् ।
भन्ज्याङका देउतालाई चढाउन एक जनाले नातीको काटेको कपाल थमाए ।
हामी बिस्तारै घोडावालहरुसँग उकालो लाग्यौं ।
ठाउँठाउँमा चौंरी र घोडाका बथानहरु भेटिए । प्रकृतिको यो अनुपम दृश्य निहार्दै हामी बिस्तारै उकालियौं ।
झन्डै ४८ सय मिटरको उचाईमा पुगेपछि घोडावालहरुले खाजाको पोका फुकाए । फापरका रोटी खाइसकेपछि एउटा हिउँविनाको हिमनदीलाई दाहिने पारेर हाम्रा घोडाहरुले ठाडो उकालो चढे । त्यसपछि हामी पुग्यौं टिङ्कर भन्ज्याङ ।
भन्ज्याङमा कुहिरोले डम्म ढाकेर नजिकैका मान्छे समेत देखिन मुस्किल थियो । जोड जोडले चिसो बतास चलेको थियो । घोडावालहरुले देउतालाई धुप सल्काए अनि पाती चढाए ।
सिमानाको १ नम्बर पिल्लरबाट हामी छिटो छिटो फर्कियौं ।
फर्किँदा ओरालोमा घोडाहरुलाई गाह्रो हुन्छ भनेर हामी पैदल नै झर्यौं ।
गलेका शरिर लिएर टिङ्कर गाउँ पुग्दा रात छिप्पिसकेको थियो । गाउँलेहरु हाम्रो बाटो हेरेर बसेका थिए ।
काठमाडौंबाट मोटर गाडीमा हिँडेको तेस्रो दिनमा हामी दार्चुला सदरमुकाम खलङ्गा पुगेका थियौं ।
हामीलाई यहाँबाट अझै टाढा उत्तरतिरका छाङ्ग्रु र टिङ्कर पुग्नु थियो । चीन र भारतका सिमा छेउका यी टाढाका गाउँ पुग्न भने सजिलो थिएन ।
दार्चुलामा भेटिएकाहरुले शंकालु प्रश्न गर्थे, तपाईंहरुलाई जान देलान् त ?
व्यास गाउँपालिकाको एक नम्बर वडाका यी गाउँहरु जान नेपालपटि हिँड्ने बाटो समेत छैन । भारतको बाटो हुँदै जिप चढेर एकै दिनमा पुग्न सकिन्छ । अनि भारतको बाटो जान भारत सरकारको अनुमति चाहिन्छ ।
हामीले आफ्नै देशको एउटा गाउँ जान निवेदन लेख्यौं । दार्चुलाकी प्रमूख जिल्ला अधिकारी किरण जोशीले आँट मात्र दिइनन् सकेको सहयोग पनि गरिन् । जोशीले भारत धार्चुलाका अधिकारीहरुलाई अर्को पत्र लेखिन्, हामीलाई जान दिनु भनेर ।
हामी हातमा पत्र बोकेर खलङ्गा बजारबाट महाकालीको पुल तरेर भारत लाग्यौं । अनौठो महशुस भइरहेको थियो । त्यो अनौठोपनमा डर, विरानोपन र निराशा मिसिएको थियो ।
भारतका जिल्ला अधिकारीको कार्यालयमा हामी संस्कृतिको अध्ययन गर्न आएका विद्यार्थी भनेपछि हामीले अनुमति पायौं ।
दिउँसो २ बजेतिर हामीसँगै अरु यात्री बोकेको जिप उत्तरतिर हुइँकिन थाल्यो । चीनको सीमा सम्म पुग्ने बाटो भारतले धमाधम बनाउँदै थियो । ठाउँ ठाउँमा चिल्ला बाटाहरु भेटिए ।
हामी महाकालीको किनारै किनार भारतको बाटो गुडिरह्यौं । खोला पारिका नेपालका पहाडहरु हात तन्काउँदा भेटिन्छन् कि जस्ता ।
वारिपारिका भुगोल उस्तै । पहाड र झरना उस्तै । मान्छेहरु उस्तै । भाषा उस्तै । महाकालीको धारले यी पहाड र यी मान्छेहरुलाई अलग अलग देश बनाइदिएको थियो ।
गाडीमा बाटोभरि नेपाली गीत बजिरह्यो ।
सहयात्रीहरु ठाउँ ठाउँमा झरे ।
छाया लेक भन्ने ठाउँमा भारतीय सुरक्षाकर्मीहरुले हाम्रो पास जाँचे । झोला जाँचेर क्यामेर लान दिँदैनन् कि भन्ने डर थियो । सोचेभन्दा सजिलै उम्कियौं ।
राति ९ बजेतिर हामी सितापुल भन्ने ठाउँमा पुग्यौं । हामीलाई लिन छाङ्ग्रुबाट पुष्कर सिँह बोहोरा आइपुगेका थिए । त्यहाँ पनि भारतीय सिमा सुरक्षाकर्मीलाई पास देखाएर काली नदीको काठे पुल तरेर हामीले आफ्नै देशमा पाइला राख्यौं । अघिसम्म बोझिला भएका हाम्रा शरिर एकाएका हलुका र फुर्तिला भए ।
केहीबेर हिँडेपछि छाङ्ग्रु भन्दा अलि तल गागा भन्ने ठाउँमा पुग्यौं । जित बहादुर बोहोरा र सुधा बोहोराको होम स्टेमा हामीले रात बितायौं ।
भोलिपल्ट विहानै नाम्पा हिमाल छेउका खर्कहरुबाट झरिरहेका भेडाका बथानहरु भेटिए । गोठालाहरुले यो देशसँग एउटा मात्र कुरा मागे । गोरेटो बाटो!
हामीलाई हिजो राति सितापुलसम्म लिन आएका पुष्कर बोहरासँग हामी छाङ्ग्रु गाउँतिर उक्लियौं ।
लगभग ३ हजार २ सय मिटरको उचाइमा रहेको छाङ्ग्रु गाउँ हिउँदका ६ महिना रित्तो हुन्छ । हिउँदमा यहाँका मान्छे, वस्तुभाउ, कर्मचारी सप्पै दार्चुला बजार झर्छन् ।
छाङ्ग्रु गाउँबाट काली नदी देखियो, हिजो हामी तरेर आएको सिता पुल देखियो ।
काठमाडौंबाट टाढाको छाङ्ग्रु गाउँ कालापानी छेउमा सीमाना कुरेर बसेको छ । काठमाडौंमा कालापानी र चुच्चे नक्साका विषयमा रोमान्चक भाषणहरु हुन्छन् । सडकमा झन्डाहरु हल्लिन्छन् ।
देश चलाउनेहरुसँग एक धर्को गोरेटो बाटो मागिरहेका सीमानाका मान्छेहरुलाई काठमाडौंको दिने गरेका भाषण र नक्साहरुले गिज्याए जस्तो लाग्छ ।
छाङ्ग्रुका मान्छेहरुलाई पनि दार्चुला आउन जान भारत सरकारसँग ६-६ महिनामा पास लिनुपर्छ ।
छाङ्ग्रुलाई नुन र तेल किन्न भारत जानुपर्छ । सदरमुकाम जान भारत जानुपर्छ । छोरी बुहारीहरु भारत जान्छन्, भारतबाटै आउँछन् ।
छाङ्ग्रुलाई सबैभन्दा पहिले आफ्नै देशबाट हिँड्ने गोरेटो बाटो चाहिएको छ । अनि मात्र राष्ट्रियताका भाषणहरु ।
भोलि, यो टाढाको गाउँ आफ्नै देशसँग झन् टाढिएला कि नजिक होला ?
गणेश हिमालले छेकिदिएको फुन्जोको छेकोङ गाउँ । सम्झनाहरुलाई त के ले नै पो छेक्न सक्छन् र ।
आजकल गाउँ आएको बेला फुन्जोका वाल्यकालका सम्झनाहरु यसरी बर्सिन्छन्, जसरी बर्सिन्छ हिउँ यो हिमाली गाउँमा ।
फुन्जोको सानो संसारमा माया गर्ने बाजे थिए । फुन्जो थिइन् । अनि थिए चौंरीहरु । बाजे र चौंरीले हिउँमा टेकेका पैतालाका छापहरुबाहेक फुन्जोको लागि यो संसारको अर्को नक्सा थिएन । क्षितिजभन्दा परको संसार फुन्जोको कल्पनामा पनि मुस्किलले देखिन्थ्यो ।
बाहिरी संसारले देख्दै नदेखेको चुम भ्यालीमा अनन्तदेखि ध्यानमग्न हिमाल र पहराहरु छन् । एउटी सानी केटी फुन्जो दिनभरि चौंरी चराउँथिन् । पहराका काप कापमा पुग्थिन् । ढुङ्गामाथि बस्थिन् र हिमालका ध्यान बिथोल्ने गरी गीत गाउँथिन् ।
फुन्जोका सम्झनाका सागरबाट जति लोटा पानी उभाए पनि त्यहाँ केवल बाजे हुन्छन् अनि हुन्छन् चौंरीहरु ।
फुन्जोलाई घर भन्दा गोठ प्यारो । त्यसैले त गाउँ आएका बेला उनी चौरी पुग्ने गर्छिन् ।
चौंरी गोठमा एकपछि अर्को ऋितुहरु बिते । एकदिन बाजेलाई लाग्यो फुन्जोले पनि संसार देख्नु पर्छ । बाटो खर्च दिएर बाजेले फुन्जोलाई शहरको बाटो लगाइदिए ।
हिमालमा हावा जस्तै उडी हिँड्ने फुन्जोलाई शहर सानो लाग्यो । गुम्बामा आनीहरुको जिन्दगी झन् साँघुरो लाग्यो । फुन्जो दाइसँग बस्न थालिन् ।
नौला मान्छेहरु, नौलो भाषा । शहरसँग दोस्ती गर्न फुन्जोलाई केही समय लाग्यो । त्यो समयले सनै सनै गाउँ बिर्साउन थालेको थियो । गाउँ मात्र हैन बाजे पनि बिर्साउन थालेको थियो ।
१३ वर्षको उमेरमा फुन्जो १ कक्षामा भर्ना भइन् ।
फुन्जो २ वर्षकै हुँदा आमा बितेकी । बुबाभन्दा बाजेसँग नजिक भइन् । काठमाडौंमै हुँदा बुबा बिते । बुबा बित्दा फुन्जोलाई वास्ता लागेन । बुबा बितेकै १५ दिनमा बाजे बितेको खबर आयो । फुन्जोलाई मुटु चुँडिएको जस्तै भयो ।
फुन्जोको दाइ गाउँभरिकै पढेलेखेका । गाउँमा कोही बिरामी पर्यो भने हेलिकप्टरबाट ओसार्नुको विकल्प थिएन । गाउँलेहरु आपत् पर्दा फुन्जोका दाइलाई गुहार्थे ।
दाइले यो काम बहिनीलाई जिम्मा लाउँथे । फुन्जोको काम एयरपोर्ट आउने जाने अनि बिरामी गाउँलेका लागि हेलिकप्टर खोजिदिने ।
केही महिनामै फुन्जोको पाइलटहरु र हेलिकप्टर कम्पनीका मान्छेहरुसँग राम्रो चिनजान भयो । हेलिकप्टरमा डोरीमा झुन्डिएर उद्धार गर्ने तालिम खुलेको सुनिन् । फुन्जोले आँट गरिन् ।
स्वीट्जरल्यान्ड पुगेर पनि तालिम लिइन् ।
हेलिकप्टरमा झुन्डिएर हिमालतिर ओहोरदोहोर गरिरहँदा कसैले उनलाई ट्रेकिङ गाइड बन्न सल्लाह दियो । हेलिकप्टर छाडेर अब फुन्जो विदेशीका भारी बोकेर हिमाल चढ्न थालिन् ।
नेपालका लोबुचे छोयु आमादाब्लम मेरा पिक मनास्लु जस्ता अग्ला हिमालहरू मात्रै हैन युरोप र अमेरिकाका कयन हिमाल चढिसकेपछि फुन्जोलाई अब सगरमाथा चढ्न मन लाग्यो ।
सन् २०१८ को कुनै एक दिन उनै साथीसँग फुन्जो सगरमाथाको बेसक्याम्प पुगिन् । अष्ट्रेलियन साथीले हौस्याइन् – हेर फुन्जो तिमीले सगरमाथा चढेर मात्र हुन्न, किर्तिमान बनाउनु पर्छ ।
फुन्जोले आँट गरिन् । कति छिटो सगरमाथा चढ्न सकिन्छ हेरौं न त ।
बाटोमा अनेक हन्डर खाइयो । सोचेभन्दा बढी समय लाग्यो । फुन्जो निराश भइन् । ३९ घन्टा लागेछ । फर्केर आएपछि फुन्जोले थाहा पाइन् त्यो ३९ घन्टा त विश्व किर्तिमान् पो भएछ । सबैभन्दा छिटो सगरमाथा चढ्ने महिलाको किर्तिमान आफ्नो नाममा लेखाइसकेपछि फुन्जोले बाजेलाई असाध्यै मिस गरिन् ।
फुन्जोलाई अब एक पटक आफ्नै किर्तिमान तोड्न मन छ ।
अहिले पनि फुन्जो पर्यटकका टोली लिएर कहिले मनास्लु, कहिले सगरमाथाका पदमार्गतिर भेटिन्छिन् ।
चुम भ्यालीको अन्तिम गाउँ निलेमा रातभरि हिउँ पर्यो । पारिलो विहानीमा सेताम्य डाँडाकाँडा चम्केका छन् । गहुँका मन्जरीले ढाकेका हरिया खेतबाट हिम वाष्फहरु बिस्तारै हावासँगै उकालो लाग्दैछन् ।
निले चुम भ्यालीको अन्तिम मानववस्ती हो । यो भन्दा अलि माथि एउटा गुम्बा मात्र छ । त्यसपछि चौंरी चर्ने खर्कहरु । यार्सा गुम्बा टिप्ने पाखाहरु । अनि हिउँले ढाकेका लेकहरुले ओझेल पारिदिएका तिब्बती गाउँहरु ।
गाउँ चकमन्न छ । स्यार खोला सुसाएको र चरा कराएको मात्र सुनिन्छ । यो हिमाली गाउँ अघिपछि पनि लगभग यस्तै शान्त-शान्त हुन्छ ।
घर कुर्न बसेका छोरा मान्छे गाउँ छाडेर जान पाउँदैनन् । एक भाइ छोराले घर सम्हाल्ने जिम्मा लिनु पर्छ ।
घर कुरेर गाउँमै बसिरहेका पेम्बा छेवाङ लामा गुम्बामा भेटिए ।
वाङ्मो छिरिङले हामीलाई पाहुना खान बोलाएकी छिन् ।
उनका श्रीमान् पनि एक्लो छोरा । सम्पत्ति खाने नियमले बाँधिएका । हिउँद बर्खा, वाङ्मो दम्पत्ती यो एकान्त गाउँमा घर कुरेरै बस्छन् ।
लामागाउँकी वाङ्मो सानो हुँदा गुम्बामा आनी बसिन् । त्यसपछिका केही वर्ष काठमाडौं बौद्धतिरै बिताएपछि बिहे गरेर निले आइपुगिन् ।
७६ वर्षकी टासी आमाको घोडा स्यार खोला पारि छिमेकीको खेतमा छिरेको छ । डिलमा बसेर टासी आमा घोडालाई बोलाउँदैछिन् ।
कर्मा लुन्डुप लामा पेशाले गोठालो हुन् । उनी आफ्नो मात्र होइन गाउँका मान्छेका चौंरी पनि लिएर बर्खाभरि लेकमा बस्छन् । चौंरी हेरिदिएबापत गाउँलेले उनलाई अन्न दिन्छन् ।
हिउँदभरि घरमै बाँधिएका चौंरीलाई अब लेकतिर सार्ने बेला भइसकेको छ । तर कुन दिन लाने भनेर साइत हेर्नुपर्छ ।
कर्माका एक जना दाजु बालखैमा लामा पढ्न इन्डिया गएका । अहिले ठूलो लामा भएका छन् । रेचेन गुम्बाको पूजामा आएका बखत उनी घर पनि छिरेका छन् । कर्माले मौका छोपे । लामा दाजुलाई चौंरी गोठ सार्ने जोखाना हेरिदिन भने । लामाले भोलिकै साइत निकालिदिए ।
विहानै देखि कर्मालाई भ्याइ नभ्याइ छ । चौंरीसहित बसाइँ सर्नुछ । मान्छे र चौंरीका खान्कीका पोका पन्तुरा तयार हुँदैछ ।
कर्मालाई सघाउन अर्का कर्मा आएका छन् – कर्मा छेम्पे । उनी पनि गोठाला हुन् । लेकको गोठसम्म चौंरी पुर्याइदिएर उनी फर्किनेछन् ।
चौंरीबाट सामान झारेपछि कर्माले आगो फुके । दले लामाको तस्बिरमा धुप बत्ती गरे । हिमाली खोँचको यो गोठमा कर्मा एक महिना जति बसेपछि, अझै माथि मिठा मिठा घाँस पाउने खर्कतिर बसाइँ सर्नेछन् ।
हामी कर्मासँग विदा भयौं । हिउँ थामिएको थिएन । यार्सागुम्बा टिप्न जाने एक हूल मान्छेहरु भेटिए । उनीहरुसँग गफिँदै हामी अझै उकालियौैं ।
पर मु गुम्बाको छेउमा उनीहरुले ल्याएको खाजा हामीले पनि खायौं ।
हिउँमा नाच्दै र गाउँदै उनीहरुसँग विदा भएर हामीले फर्कने बाटोतिर छिटो छिटो पाइला चाल्यौं ।
नेपालको नक्सा हेर्दाखेरि मनास्लु र गणेश हिमाललाई दायाँबाया पारेर एउटा भुगोल तिब्बततिर चुच्चो परेर धकेलिएको देखिन्छ । यही हो लुकेर बसेको चुम उपत्यका ।
१५ वर्षअघि मात्र विदेशी पर्यटकको लागि खुल्ला गरिएको चुम भ्याली पुग्न भने सजिलो छैन ।
धादिङबेसी छेउबाट सल्यानटार हुँदै आरुघाट पुगेपछि बुढी गण्डकीको तिरैतिर उत्तर लाग्नुपर्छ । पहिले पहिले आरुघाटबाटै १०-१२ दिन हिँड्नुपर्थ्यो ।
पहरा फोडेरै सनै सनै बनाएको बाटोमा अहिले जगत भन्ने ठाउँसम्म जसोतसो गाडी पुग्न थालेका छन् ।
कहिँ भीर कहिँ खोला पछ्याउँदै हवाइ डाँडासम्म हामीले मोटरमै यात्रा गर्यौं । त्यहाँबाट केही घन्टा हिँडेपछि पुगिने चिसोपानी हाम्रो पहिलो बास थियो ।
चैतको महिना, धादिङतिरका सुख्खा डाँडामा लागेको डढेलोको धुवाँ माथिसम्म आइपुगेको थियो । तुवाँलोले ढाकेका डाँडा पाखा र वनजंगल छिचोल्दै दोस्रो रात रेजम भन्ने ठाउँमा बिताएपछि तेस्रो दिन हामीले चुम भ्यालीको छेकोङ गाउँमा पाइला राखेका थियौं ।
तिब्बती र नेपाली जनजीवनको मिश्रण भनेर चिनिने चुम भ्यालीको कथा यहिँ छेकोङबाट सुरु हुन्छ ।
हामीसँग दिनभरि हिँड्ने वाङ्चुकको छोटो परिचय : यही गाउँ जन्मेका वाङचुक सानोमा चौंरी चराउँदै गोठालो भएर हिँडे । गाउँका अरु धेरै मान्छे जस्तै उनी पनि लामा पढ्न काठमाडौंको गुम्बामा गए ।
वाङचुकको मन गुम्बामा मात्र अडिएन । समयमै उपचार नपाएर गाउँमा आमा बितेको खबर काठमाडौंमा ६ महिनापछि मात्र पाएका वाङचुकको मन रोयो । उनी लामा पढाईसँगै विद्यालय गए अनि एच ए पढे । लामो समय काभ्रे नमोबुद्व गुम्बामा ५ रुपैंयामा उपचार हुने अस्पताल चलाएर बसेका वाङचुक आजकल औषधीका पोका र राहतका झोला बोकेर आफ्नै गाउँ डुलिरहन्छन् ।
बाटामा टासी डुन्डुप भेटिए । उनीसँग सुनका अक्षरले लेखिएको पुरानो बौद्ध ग्रन्थ छ रे । वाङचुकले टासी बाजेलाई ती ग्रन्थ देखाइदिन अनुरोध गरे । हामी बाजेको पछि लाग्यौं ।
गाउँमा नयाँ गुम्बा बन्दै रहेछ । गुम्बामा थान्का चित्र बनाउन आएका कलाकारहरुको खानपीनको जिम्मा गाउँलेको । गाउँलेहरु घरघरै आलु पिठो, नुन बटुल्दै हिँडेका थिए ।
आज पर राचेन गुम्बामा ठूलो पूजा रहेछ । गुम्बामा वाङ अर्थात् पर्साद थाप्न जाने मान्छेहरु बाटोभरि भेटिए ।
आकाश धुम्मिएको छ । अब केही दिनपछि मान्छेहरु घरमा ताल्चा लगाएर माथि लेकमा यार्सागुम्बा खोज्न जान्छन् । हिउँ पर्यो भने किरा भेटिँदैन । हिमाली गाउँमा मौसमी हिउँले सुख दिन्छ, बेमौसमी हिउँले दुःख ।
उचाई बढ्दै जाँदा हावा र पानी दुबै चिसिँदै थिए । यहाँनिर बुढी गन्डकीको एउटा हाँगो स्यार खोला अर्थात् पूर्वको खोला भनेर चिनिने रहेछ । स्यार खोलाको काठे साँघु तरेर हामी राचेन गुम्बा पुग्यौं । आनीहरु बस्ने राचेन गुम्बामा आज ठूलो पूजा थियो ।
हिउँ पर्ला पर्ला जस्तो भयो । छिरिङको होटलमा तातो स्यादू पारिल पाक्दै थियो
छिरिङसँग फेरि भेट्नकै लागि भए पनि हामीले चिया थपी थपी खायौं ।
हाम्रो यात्रा निलेतर्फ अगाडि बढ्यो । साँझ पनि पर्न लाग्यो । हिउँ पनि पर्न लाग्यो ।
फुर्पे पुग्दा त अघि बढ्नै नसक्ने गरी बाक्लै हिउँ पर्यो । वाङ्चुकलाई फर्कनै पर्ने थियो । हामीसँग विदा भएर वाङ्चुक फर्किए ।
केही बेर पछि हिउँ थामियो । हिँड्ने बाटाहरु हिउँले मेटिदिएका थिए । निलेसम्म जाने गाउँलेका पाइताला पछ्याउँदै हामी अघि बढिरहयौं ।
चुम भ्यालीको अन्तिम गाउँ निले पुग्दा झमक्क साँझ परेको थियो ।
बैतडीको सिगास गाउँपालिका गोलेधारका काशिराम लोहार धार लगाइरहेका हुन्छन् । आँसी, बन्चरा र खुकुरीहरुमा ।
भाइ दीपक र उनको घर गाउँभन्दा माथि जंगलको छेउमा अलग्गै छ । जिन्दगीका भोगाइहरु पनि अलग्गै छन् । मानौं उनीहरु अलग्गै मान्छै हुन् ।
काशिराम आज कोइला बनाउँदैछन् । घर छेउको सल्लाको रुख दनदन बल्दैछ कोइलाको खातिर । काशिरामका दाजुभाइको मन पनि कति बल्यो कति पेटका खातिर ।
काशिरामका बाबु बैतडीकै अर्को गाउँबाट अँगार खोज्दै यहाँ बसाईं आएका थिए कुनै दिन । बाउ बाजेहरु गाउँभरिका कोदाला बन्चरा र खुकुरीहरुमा अमर छन् । काशिरामहरु उसैगरी हत्केलाका रेखाहरु छाप्दैछन् फलामहरुमा ।
ठूला जात भनिने दैलियाहरुको वर्षभरिका हतियारहरु काशिराम बनाउँछन् । वर्षमा २ फेरा खलोमा पुग्छन् र अन्न थाप्छन् ।
साँझमा झर्रो बल्छ । काशिराम पत्नी चुलो बाल्छिन् । आँगनमा दाउरा बल्छ । पूर्वबाट पुगेका हामी परदेशीहरु काशिराम र दीपकका कथा सुन्छौं ।
काशिरामका भाइ गोकर्ण । दुई चार अक्षर पढ्न पाए । गाउँमा दाइ आरन चलाउँछन्, बजारमा गोकर्ण कलम चलाउँछन् ।
विगतमा भोगेका अश्लिल विभेदका अनगिनत घाउहरु बेला बेला दुखिरहन्छन् ।
एक फेर पुराण लगाउन आएका महात्माले काशिरामको मन पगालेछन् । महात्मा गएपछि गाउँ फेरि उस्तै ।
हतियार बनाउने सीप भएका दीपक माओवादीमा हिँडे । गन्तव्य चाहिँ खै कता हरायो । मनमा लागेको आगो निभेको छैन ।
काशिराम र दीपकका आरनको आगो त पानीले निभ्दो हो । आत्माको आगो खै के ले निभाउने हो ?
