मध्य हिउँदमा मार्फाका धेरैजसो घरहरुमा ताल्चा लाग्छन् । मान्छेहरु हिउँ र जाडो छल्न पोखरा, काठमाडौं झर्छन् । मुखिया र कटवालहरुले चाहिँ गाउँ छाड्न पाउँदैनन् । गाउँ सुनसान भए पनि सदियौंदेखि चलि आएको स्थानीय नियम कानुन र चलनले थकाई मार्न पाउँदैन ।
छानाभरि परेका हिउँ जथाभावि फालिदिँदा कुलो र बाटोको बाटो छेकिन्छ । मुखियाको उर्दी गाउँभरि हाँक हालेर सुनाउँदैछन् सोमबहादुर बागदास।
उसो त गाउँका स्थायी बासिन्दा, सबैले मुखिया र कटुवालको काम आलोपालो गर्नुपर्छ । हिउँका चिसो सोरेर आउने ठिहिर्याउने बतासमा बस्न कसलाई पो बस्न मन लाग्छ र । केटाकेटीका स्कुल छुट्टी हुन्छन् । पर्यटक पनि घुम्न आउँदैनन् । होटल र पसलमा समेत ताल्चा लाग्छन् । न्यानोमा घर हुनेहरु तल झर्छन् । अनि आफ्नो जिम्माको कटुवाल काम तल झर्न नसक्नेहरुलाई पैसा दिएर जिम्मा लाउँछन् ।
केही दिन अघि परेको हिउँले ढाकेका स्याउबारी छिचोल्दै कटुवालको नियमित गस्ति सुरु हुन्छ ।
गाउँ घुमेको प्रमाणस्वरुप उनले चिचे अमिलको हाँगा भाच्छन् । गाउँको पुछारमा खोला छेउमा मात्र चिचे अमिलोको बोट छ । चिचे अमिलोको हाँगा लगेर मुखियाको ढोकामा सिउरिदिएपछि कटुवालले गाउँ घुम्ने काम फत्ते गरेको थाहा हुन्छ ।
भोलि झन् धेरै हिउँ पर्छ – रेडियोले भनेको छ । गाउँमै अल्मलिएका मान्छेहरु फटाफट बसको टिकट काटेर तल झर्दैछन् । बाटा घाटा र स्याउका बगैंचाहरु झन् एक्लिँदैछन् । हिउँद्का केही महिना हिमालपारिका यी गाउँहरु बेसी झर्छन् । जोड जोडले हिउँ परिरहन्छ, बतास चलिरहन्छ । तर गाउँ आँफैले धेरै वर्ष अघि बनाएको विधिको स्यानो शासन चलिरहन्छ मार्फा गाउँमा ।
म्याग्दी सदरमुकाम बेनीबाट म्याग्दी खोलालाई नै पछ्याउँदै हामीले दरबांग जाने बाटो समातेका थियाैं । हामी कथाको खोजिमा थियाैं ।
कथा खोजीका हाम्रा यात्राहरु यस्तै हुने गर्छन् । कहाँ कतिखेर अडिन्छौं पत्तो हुँदैन । पात्रहरुले लोभ्याएपछि गन्तव्य बिर्सिदिन्छौं र त्यही सेरोफेरोमा कथा बुनिदिन्छौं ।
बजार बन्दै गरेका गाउँहरु छिचोल्दै थियौं । बाबियाचौर नजिकै मेला लागेको छ भन्ने सुनेर उत्साहित भएका थियौं । हामीलाई गाउँको मेला हेर्न मन थियो । आँगनमा उभिएर पारिलो घाम तापिरहेका नारायणदत्त अधिकारीले एउटा भाका लगिदिनोस् न भन्दै हामीलाई बोलाए ।
अधिकारी बासँग बिदा भएर केही बेर मोटर चढेपछि बाटोको तल्लापटि मेला लागेको देखियो । फलामे रोटे पिङ थियो । पाल टाँगेर बनाइएका ससाना खाजा पसल थिए । एकातिर फुटबल हुँदै थियो अर्को तिर हातमा धनुस समातेका मान्छेहरु तारो हान्दै थिए । हामीलाई तारोले तान्यो ।
माघे संक्रान्तिको छेकोमा बर्सेनी हुने मेला हिजो मात्र सुरु भएको थियो । मेलाको रौनक अझै दुई चार दिनमा बढ्ने बताइरहेका थिए मेला भर्नेहरु ।
तारो हान्ने ठाउँमा नेत्र मगर भेटिए । हामीले नेत्रलाई पछ्यायौं ।
सन्त कुमार राना पहिले पहिले खुब तारो हानी हिँड्थे । धनुषका ढाँचा र खेल्ने नियम फेरिँदै गएपछि उनी छेउ लाग्न थाले । तर पनि मन मान्दैन । आफ्नो पुरानो धनु बोकेर यस्तै मेलामा उनी भेटिन्छन् ।
खिम जुग्जालीसँग अरुको जस्तो महँगो धनुष छैन । कलिलै उमेरदेखि यो खेलमा लोभिएका खिमले आफ्नो सामान्य धनुसले नै आज चार खोल गरिसकेका छन् ।
साँझ ढल्न लाग्यो । मेलामा आएकाहरु घरतिर फर्कन लागे । दिनभरि तारो हान्ने केटाहरु चाहिँ एउटा छाप्रोभित्र पसेर आजको समिक्षा गर्न लागे । हामीलाई पनि बेनी बजार फर्कुन थियो ।
बालखै छँदा त खासै रोकतोक हुँदैन थियो । बिहे बर्तुन र भोजमा दमाहा बजाउने बुबाको पछि लाग्दै हिँड्न कमला नेपालीलाई कम्ता रमाइलो लाग्दैन थियो ।
कमला ठूली हुँदै गएपछि पन्चे बाजाका तालहरुमा उनी रमाउन पाइनन् । केटी मान्छेले यी बाजा छुन समेत हुन्न भनिन्थ्यो ।
हिरा परियार बजारमा लुगा सिलाउँछिन् । उनका बाबुबाजे पनि लुगा सिलाउँथे ।मर्दा पर्दा विहे बटुल र पूजा अाजामा चै पन्चेबाजा बजाउथे ।
रुकुम सदरमुकाम खलङ्गा छेवैको दलित बस्तिका पुरुषहरुले बाउ बाजेको पालादेखि पन्चे बाजा बजाउने काम गर्दै आएका थिए । जन्तीदेखि मलामीसम्म पन्चे बाजा नभई हुँदैन थियो । बिस्तारै समय फेरियो । पन्चे बाजाको ठाउँमा आधुनिक ब्यान्ड बाजा र लाउड स्पीकर घन्किन थाल्यो । बाउ बाजेको बिँडो थाम्दै आएका नयाँ पुस्ता पनि कतार मलेसिया कै कमाईमा रमाउन थाले । हुँदा हुँदा यो गाउँमा पन्चे बाजा नै बज्न छाड्यो ।
एकदिन यहाँका छोरी चेलीहरुलाई लाग्यो – पुरुषहरुले छाडेर के भो त । हामी पो बजाउन सक्छौं कि ।
पुरुषहरुले सजिलै मान्ने कुरा थिएन । छुन पनि हुँदैन भन्दै आएको बाजा कसरि बजाउन सिकाइदिनु । तर गाउँभरिका महिलाहरु एक जुट भएर ढिपी गरेपछि कमला नेपालीका हजुरबुबाले पहिलो आँट गरे ।
यो आँट वल्लो घर पल्लो घर हुँदै गाउँभरि सल्कियो । छोरी नातिनीहरुले आफ्ना बा बाजेसँग बाजा सिकाइ मागे ।
तर उनीहरले आफ्नो धुन छोडेनन् । यसरी सुरु भयो यहाँका महिलाहरुको पन्चे बाजा समूह । अआफ्नो क्षमता र रुचि अनुसार हरेकले एकुन्टा बाजा समाए ।
साँझमा हिराको घर पुग्दा उनकी छोरी ईच्छा बा र काकासँग ट्याम्के सिक्दै थिईन् । घरधन्दा सकेर आमाले पनि बाजा समातिन् ।
पञ्चेबाजाको यो धुन आजकल रुकुमदेखि टाढा टाढासम्म पनि सुनिन थालेको छ । त्यसैले त हिजोआज उनीहरको समूहलाई ठाउँ ठाउँबाट निम्तो आइरहन्छ । भोलि पनि बजारमा एउटा कार्यक्रम छ । त्यसकै तयारीका लागि राति अबेरसम्म महिलाहरु अभ्यासमै भिडे ।
विहानै कमलाको आँगनमा सबैजना जम्मा भए ।
दिउँसोको कार्यक्रममा जानु अघि उनीहरूले फेरि गाउँ घन्किने गरी पन्चेबाजा बजाएर तयारी पुरा गरे ।
महिलाहरुको यो पन्चे बाजा टोलीले दिनभरि खलङ्गा बजार घन्कायो ।
धेरैजसोले आमाले माया गरी बोलाएको, चरा कराएको, हावा चलेको, रेडियो बजेको, सडकमा गाडीले हर्न बजाएको, कसैले गाली गरेको यी आवाजहरु सुन्न सकेनन् । आवाजको दुनियाँसँग उनीहरु बेखबर छन् ।
मिठो आवाज कस्तो हुन्छ, कर्कश आवाज कस्तो हुन्छ । मसिनो आवाज, ठूलो आवाज, मायालु आवाज, रुखो आवाज, सुनिरहुँ लाग्ने आवाज, सुन्नै मन नलाग्ने आवाज, वर्षौंपछि पनि सम्झनामा आइरहने आवाज – आवाजका अनगिन्ति विविधताहरु उनीहरुको कानको लागि केवल मौनता हो ।
आवाज कस्तो हुन्छ भन्ने थाहै नभएपछि त्यसलाई व्यक्त गर्न पनि सकिने कुरा भएन । हामीले आमा, मामा, दिदी, आलु, फूल, स्कुल भन्दा कस्तो ध्वनि निस्किन्छ त्यो पनि उनीहरुलाई कहिल्यै थाहा भएन । त्यसैले उनीहरु बोल्न पनि सक्दैनन् ।
सिराहाका यो बहिरा स्कुलमा ८० जनाजति पढ्छन् । धेरैजसो छात्रावासमा बस्छन् । कतिपय वरपरका गाउँबाट दिनहुँ आउने जाने गर्छन् ।
संजय दास यही स्कुलमा पढेका हुन् ।अहिले उनी यहि स्कुलमा पढाउँछन् । विहानदेखि बेलुकासम्म यहाँका नानीहरुसँग समय बिताउनु उनको दैनिकी हो ।
बर्दिबास माइतीमा बसेर स्कुल पढाउने सन्जयकी श्रीमती सुधा गौतम पनि कान सुन्दिनन् ।
महोत्तरी घर भएकी लक्ष्मी विक स्वयंसेवकको रुपमा १ वर्षअघि यहाँ आएकी थिइन् । उनले यो भेगमा बोलिने मैथली मात्र होइन साङ्केतिक भाषा समेत मज्जाले सिकिसकिन् । हामीलाई उनले दोभाषे बनेर सघाइन् ।
अरु स्कुलमा जस्तो केटाकेटी कराएको, होहल्ला गरेको, गफ गरेको, साथीलाई बोलाएको – यहाँ सुनिदैन । उनीहरु सबैजना मनले सुन्छन् र मनको कुरालाई संकेतमा उतारेर संवाद गर्छन् ।
अरु स्कुल जस्तै विहानी सत्र, परेड, व्ययाम र राष्ट्रिय गानबाट दिनको सुरुवात हुन्छ । विद्यार्थीहरु सांकेतिक भाषामै राष्ट्रिय गान गाउँछन् ।
बोल्न र सुन्न नसक्ने भए पनि यहाँका हरेका वालवालिका अरुजस्तै छन् । सबैका अआफ्ना स्वाभाव छन् । कोही धेरै चकचक गर्छन् । कोही शान्त बस्छन् । कोही हसिमजाक गर्छन् । कोही सुन्दर चित्र बनाउँछन् । कोही गणितमा अब्बल छन् । कोही नेपालीका कथा कविता रुचाउँछन् । अनि हरेकका तेजिला मस्तिष्कमा धेरै सपनाहरु छन् ।
बोलेर सिकाउन नसकिने भएकाले वालवालिकालाई मोबाइल र प्रोजेक्टरमा थरिथरिका चित्र र भिडियो देखाएर सिकाउने गरिन्छ । नानीहरु पनि यसमै रमाइलो मान्छन् ।
केही समयअघि विद्यालयका सबै शिछक भेला भएर युट्युबमा गजेन्द्र सरको कथा हेरेका रहेछन् ।
स्कुलमा नौला मान्छे आएको देख्दा सबैजना रमाए । कोही नाच्न थाले । कोही खेल्न थाले । कसैले नाटक देखाए । कसैले चित्र बनाए ।
आफ्ना माया गर्ने परिवारसँग टाढिएर छात्रावासमा बस्ने नानीहरु कहिले काहिँ भिडियो कलबाट आमाको न्यास्रो मेटाउँछन् ।
बर्दिबास माइतीमा बसेर स्कुल पढाउने सन्जयकी श्रीमती सुधा गौतम पनि कान सुन्दिनन् । सन्जय मोबाइलमा भिडियो कल गरेर श्रीमती र छोरीसँग साङ्केतिक भाषामै माया साट्छन् ।
आज संजयकी श्रीमती र छोरी उनलाई भेट्न आउँदैछन् । उनीहरु माडर नजिकै गाउँको घर पुगे ।
झन्डै २५ वर्ष पहिले सिराहाका गङ्गराम यादव मज्जाले कान सुन्थे । तर बिस्तारै उनको सुन्ने क्षमता हराउँदै गयो । एकदिन त उनले ठ्याक्कै सुन्न छाडे ।
जवान हुँदाबखतसम्म कान सुन्ने भएकाले त्यतिबेलासम्म सुनेका ध्वनिहरु गङ्गराम उच्चारण गर्न सक्छन् । तर गङ्गाराम आफ्नो मुखबाट निस्केका आवाज आफैं सुन्न सक्दैनन् । उनको लागि उनी मुख मात्रै चलाइरहेका हुन्छन् ।
कान सुन्न छाडेपछि आत्तिएका गङ्गाराम छरछिमेकको व्यवहारबाट झन् दुःखी भएका थिए । तर गङ्गरामले दुःखलाई जिते ।
गीत संगीतमा रुचि राख्ने गङ्गारामले गितका छन्दहरु पनि बिर्सिन थाले । अझै पनि गाउँ गाउँ लाग्छ तर लय भर्न सक्दैनन् ।
उनले बहिरा स्कुल खोलेपछि धेरै जनाले यहाँ पढ्न पाएका छन् । बहिराहरुलाई घर परिवार र समाजले गर्ने नमिठो व्यवहार पनि बदलिँदैछ ।
कतिपय यात्राहरु रहर हुन्छन् । कतिपय बाध्यता । हातमुख जोर्न सप्तरी गोबरगाडा टापुका मान्छेहरु दिनरात कोशीमा हेलिँदै बाध्यताको यात्रा गर्दा रहेछन् । हामीले पनि उनीहरुसँगै यो यात्रा गर्ने रहर गर्यौं ।
सप्तरी हनुमाननगरसम्म हामी मोटर चढेरै गयौ । त्यसपछि पैदल । हनुमाननगर बजारमा डेरा लिएर दश कक्षामा पढ्ने शंकर यादब साइकल ठेल्दै अघि लागे । हाम्रो टोली उनकै पछि लाग्यो ।
बलौटे खेतका ससाना आली र बालुवामा टेक्दै हामी पहिलो भँगालो छेउ पुग्यौं । हामीसँगै हिँडेका शुभसागर र अजयले जुत्ता चप्पल वारी नै छाड्न सल्लाह दिए । हामीले बाँकि यात्रा खाली खुट्टा गर्ने भयौं ।
आँखाले भ्याउन्जेलसम्म बालुवा र माटो मात्रै देखियो । यस्ता थुप्रै जँधार तर्नुपर्छ रे ।माैसम सफा थियो । नीलो आकाश । नदी तरेपछि यस्ता अनगिन्ती काँसघारी र घाँसे मैदान छिचोल्दै हामी अघि बढ्यौ । पर पर बस्तुभाउका बथानहरु देखिन्थे । सुनसान बाटो । आफ्नै पाईलाका आवाजहरु पनि प्रष्ट सुनिने ।
बाटोमा तरेका साना ठूला जँघारहरु त हामीले गन्नै छोडिदियौ ।
हनुमाननगरमा आज हाट लाग्ने दिन । बजारले मान्छेलाई बोलाएको थियो । दुध बेच्नेहरु, नुनतेल गर्न बजार हिँडेकाहरु बाटैभरि भेटिए । यो यात्रामा पर्ने सबैभन्दा ठूलो नदी हामीलाई पर्खिरहेको थियो । अजय र शुभसागरले माझीदाईलाई डाके ।
धन्न हाम्रो डुङ्गा पल्टिएन । नदी पार गरिसक्दा हामी सबै आत्तिएका थियौ । लामो श्वास तान्यौ र केही बेर नदी किनारमै सुस्तायौ ।
हामी सँगै हनुमान नगरबाट आएका शंकरको घर पुग्यौ । नौला मान्छेहरुलाई गाउँघरमा असाध्यै प्यारो गर्ने । हामीलाई एकराते दही पनि खुवाए ।
गाउँको पुछारमा पर्ने मुसहर टोलमा आज पूजा रहेछ । गाउँभरिका आइमाइ केटाकेटी त्यहीँ भेला भएका थिए ।
घाम अस्ताउने बेलामा हामीले फर्किने सुर गर्यौं । उत्तरतिरको आकाशमा बादल मडारिएको थियो । पहाडमा कतै पानी परेजस्तो छ । अब नदी र जंघारहरु पनि बढ्छन् । उनीहरुले सुनाए ।
गाउँ छिर्ने अलि ठूलो भंगालोमा अघिको भन्दा पानी निकै बढेको थियो । तत्काल डुंगा बोलाउन सम्भव थिएन । घाम अझै पश्चिम लाग्दै थियौ । अघि बढ्ने कि गाउँ फर्किने ! हामी दुविधामा पर्यौ ।
संगै फर्केका अजय र शुभसागरले पानीको गहिराई नापे । उनीहरुले पानीमा बनाएको बाटो पछ्याउँदै हामीले भंगालो तर्यौ ।
एकादेशमा धनुषा जिल्लाको झिँझा भन्ने गाउँमा डाँकाहरु बस्ने गर्थे । माधव पासवान र राजलाल पासवानहरु उ बेलाका कुख्यात डाँकु थिए । उनीहरु टाढा टाढासम्म डकैती गर्न जान्थे र परिवार पाल्थे । झिँझाका अधिकांशको पुर्ख्यौली पेशा नै डकैती थियो । बाबु बाजेले गरेको पेशा माधव र राजलालहरुले सिकेका थिए ।
३५ सालतिर धनुषाका डाँकुहरुलाई सर्लाहीको लालबन्दी नजिकै जंगल फाँडेर पुनर्वास गराइने भयो । सिमावर्ती विहारमा पनि यस्तै डाँकुहरुलाई त्यहाँको सरकारले सामान्य जीवनमा फर्काउन थालेको थियो । अनि पन्चायतकालमा सशस्त्र विद्रोह सुरु गरेका काँग्रेसलाई तह लाउन यी डाँकुहरुलाई प्रयोग गरिएको पनि सुनियो । त्यसैको बदला डाँकुहरुलाई सरकारले नै घरबास जोडेर नयाँ ठाउँमा राखिदिने भयो रे ।
हातहतियार बोकेर लुटपाट गर्दै हिँड्ने जमातलाई अचानक सामान्य जीवनमा फर्काउनु सामान्य कुरो थिएन । सबैभन्दा पहिले डाँकुहरुलाई हातहतियार र गोली गठ्ठा बुझाउन लगाइयो । पुराना डाँकुहरु उबेला सलेन्डर गरेको सम्झन्छन् । पुनर्वास कम्पनीले जंगल फाँड्यो । धनुषाको झिँझादेखि डाँकाहरु सपरिवार लावालस्कर लागेर आए । सरकारले १८ महिनासम्म रासन पानी र भत्ता दिए र क्याम्पमै राख्यो । स्कुल र स्वास्थ्य चौकीहरु खोलिए ।
३५ सालमै डाँकुहरुको उपचार गर्न खोलिएको स्वास्थ्य चौकीमा खटिएका थिए स्वास्थ्यकर्मी मोहन सिँह ।
डाँकाहरुलाई आफ्नो थलोमा ल्याएर राखेकोमा वरपरका गाउँले त्रसित भए । अनि सुरु भयो मित लगाउने चलन । डाँकाहरुसँग दोस्ती गर्न वरपरका गाउँले आएर भकाभक मित लगाउन थाले ।
डाँकुहरु बिस्तारै खेतीपातीमा रमाउन थाले । जिन्दगीमा थुप्रै डाँका डालेका अठ्तीसलाल पासवान आजकल घर वरपरको ताडको रुख चढ्छन् । ताडीका थोपा थोपा संचय गर्छन् र बेच्छन् । उनलाई मिहेनतको फल मिठो लाग्न थालेको बर्षौं भइसक्यो ।
श्रीमाधव पासवानलाई पनि पछाडि फर्केर हेर्न मन लाग्दैन । पछुतोले उनका आँखा भरिन्छन् । आजकल त उनी धर्मकर्म र अध्यात्ममा पनि रमाउन थालेका छन् ।
पुनर्वास गाउँका नयाँ पुस्तालाई त आफ्नै बाबु बाजेले गरेका कामहरु कथा जस्तै लाग्छ । बाबु बाजेले गरेका कामकै कारण विद्यालय र छरछिमेका उनीहरुले थुप्रै वचन र अपमान खाएका छन् ।
गाउँका युवाहरु कोही पढ्छन् कोही जागिर खान्छन् । धेरै चाहिँ विदेश जान्छन् । पहिले पहिले बाउ बाजेहरु समूह बाँधेर डकैती गर्न जान्थे । आजकल उनीहरु समूह बाँधेर विदेश जान्छन् ।
सगरमाथाबाट हाम्फालेर बंगालको खाडीमा पुग्ने लाक्पा शेर्पा, लाहुरे बन्न नसकेपछि घर फर्किन पनि नसकेका गोर्खाका जुद्ध गुरुङ र पोखरा पश्चिमको हर्पन डाँडा जस्तै उकाली ओराली खेपेका दीपक पौडेल । यी तिनै जनाको भेट विशाल आकाशमा भएको थियो ।
लाक्पा कहिले हिमाल चढ्न हिँडिदिन्थे कहिल हावामा कावा खान । आकाश र हिमाललाई मोबाइलको टावरले के भेट्टाउँथ्यो र? बेखबर लाक्पाकी पत्नी गुम्बामा गएर बत्ती बाल्थिन् र श्रीमान्लाई हावाले नउडाओस् र हिमालले नखाओस् भनी कामना गर्थिन् ।
लाक्पा अहिले फेवातालको सिरानतिर एउटा टहरा बनाएर बस्छन् । बस्तु पाल्छन् । दुध खान्छन् । सोलुमै किवी खेतीमा रमाउने लाक्पा पत्नी श्रीमान्को न्यास्रो मेट्न कहिले काहिँ आउँछिन् । श्रीमान्ले उडाउने इन्जिन विनाको जहाजमा उड्छिन् र रमाउँछिन् ।
दीपक पौडेल । लाक्पाका छिमेकी । सुःख दुःखका साथी । यही दोस्तीकै कारण लाक्पा पनि दीपककै छेउछाउ बसाइ सरेका हुन् । सोलुदेखि । दीपक पनि सराङ्कोटको डाँडाबाट हावामा उडान भर्र्छन् ।
उनी चाहिँ गोर्खाका जुद्ध गुरुङ । लाहुरे बन्न घरबाट हिँडेका जुद्ध पनि प्याराग्लाइडिङमै रमाएका छन् । आफ्ना ससाना बहिनीहरुलाई बिहे गरी पठाइदेलान् भन्ने डरले जुद्धले गाउँबाट पोखरा झिकाए । पढाए । उनका दुई बहिनी पनि प्याराग्लाइडिङ नै गर्छन् । दुर्गा जेठी । कान्छी भर्खर १३ वर्षकी। प्याराग्लाइडिङको लाइसेन्स जाँच दिन स्याङ्जाका डाँडाकाँडातिर गएकी थिइन् ।
दीपक आजको उडान भर्नुअघि बिरामी आमालाई भेट्न अस्पताल जाँदैछन् ।
साँझ सबैजना जुद्ध गुरुङको डेरामा भेला भए । मनाङमा स्कुल पढाउने उनकी श्रिमती छुट्टीको मौकामा पोखरा झरेकी छिन् ।
भोलिपल्ट दीपक गाउँमा आमा एक्लै बस्ने गरेको पुरानो घर जान्छन् । बिरामी आमालाई पोखरामा आफूसँगै ल्याएर राख्न खोजेका छन् दीपकले । आमाको मन मानिसकेको छैन । दीपकले हार खाएका छैनन् । यसपालि चाहिँ अस्पतालबाट फिर्ता ल्याएर आफुसँगै राख्ने अडान लिएका छन् ।
माया हराउँदै गएको शहरमा मायाको कथा भेटियो । ललितपुर कुपन्डोलको गल्लीमा एउटा गाडी वर्कशप भित्र । यही वर्कशपमा राम दाइ र उनको ठूलो परिवार बस्छन् । परिवारमा मान्छे ४ जना । कुकुरहरु चाँही १७ जना।
विहान उनीहरुसँगै कुकुरहरु उठ्छन् । राम दाइ वर्कसपको एउटा थोत्रो जिपको धुलो झार्छन् । मासु किन्न जाने तयारी हुँदैछ ।
आज भनेजति मासु पाइएन । उनीहरुको बाटो हेरिरहेका कुकुरहरुले बिस्कुटमा चित्त बुझाउनु पर्ने भयो ।
लाग्छ उनीहरु यी कुकुरहरुकै लागि बाँचेका छन् र उनीहरुकै कारण यी कुकुर बाँचेका छन् । जिन्दगीमा अरु ठूला लक्ष र आकांक्षा छैनन् ।
मायामा हिसाबकिताब हुँदैन । त्यसैले होला केटाकेटी जस्ता यी अबोध कुकुरहरु सामान नोक्सान गरिरहन्छन् । उनीहर हर्जाना तिरिरहन्छन् ।
सानैमा परिवारसँग बिछोडिएर अर्काको घरमा काम गर्न बसेका राम दाईले अनेक हण्डर खाए । नियतिले उनलाई वर्षौंसम्म भारतका गल्लीहरुमा डोर्याउँदै यसै थलोमा फिर्ता बोलायो ।
उनीहरुको दैनिकी कुकुरकै सेरोफेरोमा घुम्छ । घर बाहिर रात समेत बिताउन गएका छैनन् उनीहरु, कुकुरकै मायाले ।
मायाको यो शृंखलामा एकदिन अक्सा जोडिन आइपुगेको थियो । जतिखेर सानी रायनाले सानै अक्सा पाएकी थिइन् ।
उनीहरुका जिन्दगीका अधिकांश सम्झनाहरु कुकुरसँगै जोडिएका छन् । हरेक कुकुरका नाम छन् । हरेकका कथा छन् ।
भूइँचालोले भत्केको घर बनाउन सकेका छैनन् । वर्कशपको कमाइजति सबै कुकुरमै खर्च हुन्छ ।
यी कुकुरहरु मात्र कहाँ हुन् र विराला अनि आकाशमा उड्ने परेवा र कागहरुसँग पनि माया गाँसिएको छ । बाबु नामको काग बेला बेला आएर राम दाइलाई बोलाउँछ । राम दाइले आफ्नै हातले खुवाउँछन् । अनि बाबु उडी जान्छ । सन्तोषको मुस्कानले राम दाइको अनुहार उज्यालो हुन्छ ।
अक्साको जिन्दगी अचानक सकिएको थियो । तर उसले सिकाएको मायाको कथा भने कहिल्यै सकिएन ।
हेर्ने कथाको अंक ३० मा हामीले यसअघि झ्याउलीका जुनतारा देखाएका थियौं । हेर्ने कथाका सबै अंकहरु हेर्नको लागि हाम्रो युट्युब च्यानल सब्स्क्राइब गर्नुहोला ।
यो गाउँमा कुस्ती को क्रेज कहिलेदेखि सुरु भयो ठ्याक्कै थाहा छैन । तर गाउँका दाह्री कपाल फुलेकाहरुको पनि सबैभन्दा पुराना सम्झनाहरु कुस्ति कै छन् ।
नवलपरासी सदरमुकाम परासी बजारबाट दक्षिणतिरको पाल्हीनन्दन गाउँपालिका । भारतसँगै सीमाना जोडिएको गाउँको नामा चाहिँ पडहरी । गाउँमा धेरैजसो यादवहरु बस्छन् ।
जिन्दगीमा एकपटक कुस्ती नखेलेको केटा मान्छे गाउँमा कोही पनि नहोला ।अ
रामसेवक यादव र शिवकुमार यादव एकाविहानै दगुर्न निस्कन्छन् । कुस्तीमा उनीहरु कहलिएका छन् । कलिला सिकारुहरु पनि रामसेवक र शिवकुमारको पछि लाग्छन् ।
नहर छेउमा उनीहरु दगुर्छन् र व्यायाम मार्छन् ।
घर फर्केपछि समय मिलेसम्म रामसेवक थप कसरत गर्छन् । उनलाई भतिजोले साथ दिन्छन् ।
गोठ र भैंसीको काम पनि भ्याउनु पर्छ । दिउँसो क्यानममा दुध बेच्न परासी बजार जाने जिम्मा पनि रामसेवककै हो ।
यादवहरुो खेल भनेर चिनिए पनि गाउँका खुर्सिद मियाँ उदाउँदा कुस्तीबाज हुन् । ८ कक्षामा पढ्ने खुर्सिदले मेलाबजारका कुस्तिहरुमा आफूभन्दा ठूल्ठूलालाई पछारेका छन् ।
साँझपख गाउँ छेउ आँपगाछीको बगैचामाझ, एकान्त अखडामा कुस्तीका शौखिनहरु भेला हुन्छन् ।
सुरुमा उनीहरुले अभ्यास गर्ने ठाउँ सम्याए । यहीँ भेटिए कुस्तीका राष्ट्रिय खेलाडी बैजनाथ यादव ।
बैजनाथ यहाँ गाउँका भाइहरुलाई सँधै यसरि कुस्ती सिकाउँछन् ।
कुस्ती लड्नको लागि कुनै तिथि मिति चाहिँदैन । बस् बहाना भए पुग्छ । आज विहानै गाउँका एकसे एक कुस्तीवाजहरु लड्ने भए । हामीलाई कला देखाउन । दर्शकहरु भेला भइसके ।
शैलेश चौधरी अर्का शीपालु कुस्तीवाज हुन् । कुस्तीले परिवार पाल्न सकिन्न । उनी परासीको कागज फ्याक्ट्रीमा काम गर्न थालेका छन् ।
शिवकुमार यादवको समय पनि आजकल कुस्तीमा भन्दा फ्याक्ट्रीमा धेरै बित्छ ।
रहरै रहरमा कुस्ती सुरु गरेका गाउँका धेरैले यो खेल छाडेका छन् – अवसर नपाएर । सीमापारी भारतका कुस्तीवाजहरुले पाउने सुविधा र सम्मान देखेर पडहरी गाउँको चित्त दुख्छ ।
शिवकुमार र शैलेसहरु आजकल भारतका पहलमानहरुसँग नभई बाध्यता र घर व्यवहारसँग कुस्ती खेल्छन् ।
पडहरी गाउँबाट फर्केर आएपछि शिवकुमारले हामीलाई दुई पटक फोन लगाए । एक पटक मलेसिया लैजाने म्यानपावर भेट्न काठमाडौं आएको सुनाउन र अर्को पटक क्षेत्रियस्तरको प्रतियोगितामा छनौट भएको खबर सुनाउन ।
थाहा छैन शिवकुमार मलेसिया जान्छन् कि कुस्ति खेल्न !
राति राति फेरी लगाउँदै हिँड्ने जोगीको कथा । हेर्ने कथा अंक २६ – जोगीको कथा
झापा जिल्लाको बाहुनडाँगी नजिकै जोगीडाँडा भन्ने ठाउँ छ । जोगी डाँडामा ४० घर जोगीहरु बस्छन् । उनीहरु पहाडका विभिन्न ठाउँबाट बसाइ सरेरर त्यहाँ आएका हुन् ।
जोगीहरुको पुर्ख्यौली पेशा भनेको चैत र कार्तिक महिनामा गाउँ गाउँ डुलेर बराँटको सिङ बजाउँदै तन्त्र मन्त्र पढ्नु हो । यसरी फेरी लगाउँदा ‘भूत प्रेत’ भागेर जाने विश्वास छ । यसबापत गाउँलेहरुले जोगीलाई दान दक्षिणा दिन्छन् । अघिल्लो पुस्ताले यस कामलाई अझै निरन्तरता दिइरहेका छन् । तर नयाँ पुस्ताले भने अर्कै पेशा रोजगारी रोज्न थालेका छन् ।
जोगी डाँडाका जोगीहरु फेरि लगाउन सीमावर्ती भारतका सिक्किम दार्जिलिङ र भुटानसम्म पनि पुग्ने गरेका छन् ।
अछाम सदरमुकाम मंगलसेनबाट साँफेबगर झर्दै गर्दा हामीले बन्दै गरेको मध्यपहाडी लोकमार्ग रोज्यौं । चुडेली गाउँ पुगेपछि मस्जिदबाट आइरहेको प्रार्थनाको आवाजले हामी रोकियौं ।
यो बस्तिलाई मियाँ टोल भन्दा रहेछन् । पहिले पहिले चुरा बनाउने र बेच्ने पेशा भएकाले गाउँको नाउँ चाहिँ चुडेली ।
राउटेहरु आएर बसेको थाहा पाएपछि हामी सुर्खेतको लेकबेसी नगरपालिकाको एउटा गाउँछेउ पुग्यौं ।
८-१० वटा पाल टाँगिएका थिए । दैलेखछेउको डाँडाबाट उनीहरुको समूह केही दिन पहिले आइपुगेको रहेछ । अर्को ठूलो समूह चाहिँ माथि डाँडामै भएको थाहा पायौं ।
भोलिपल्ट बिहानै फेरि हामी यसै थलोमा पुग्यौं । डाँडामा बसेका राउटेको ठूलो समूह आज बसाइँ सर्ने तयारी गरेको थाहा पायौं । हामी डाँडा उक्लिने भयौं ।
२-३ घन्टाको उकालो काटेर डाँडामाथि पुग्दा राउटेहरु बाटो लागिसकेका थिए । कोहीकोही अझै पोका पन्तुरा कस्दै थिए ।
जंगल र भीर छिचोल्दै राउटेको समूह अगाडि बढ्यो । लगभग ३ घन्टाको ओरालो हिँडेपछि उनीहरु एउटा गाउँछेउको बगरमा पुगे । नयाँ थलो यहिँ बनाउने निर्णय भयो । भारि बिसाए ।
लगभग १ घन्टा जंगल छिचोलेपछि डुङ्गाघाट पुग्यौं । नारायणी नदीको एउटा भंगालो । रुख खोपेर बनाएका साँघुरा डुङ्गा हामीले बलियो गरी समात्यौं । माझीहरुले नदीको उल्टो दिशातिर डुङ्गा खियाए ।
नारायणी नदीको किनारमा जंगलको छेउमा शेरगंज गाउँ छ । गाउँमा माझी र मुसहर बस्छन् । नदीमा माछा मार्ने उनीहरुको मूख्य पेशा ।
गाउँलेहरु आज पनि हुल बाँधेर जंगल छिर्दैछन् । हामीले वीरबहादुर मुसहरलाई साथी बनायौं र उनीसँगै गाउँलेको पछि लागेर जंगल छिर्यौं ।
बालखैमा आमा बासँग विछोड हुन्छ । गजेन्द्र राना मगर अनाथाश्रममा हुर्किन्छन् । एक से एक राम्रा स्कुल पढ्ने मौका पाउँछन् । विकास अध्ययनमा डिग्री गर्छन् । सँगैका साथी युरोप अमेरिका लाग्छन् । काेही एनजिओमा जागिर खान्छन् । गजेन्द्र चाहिँ गाउँ फर्किन्छन् र एउटा सानो स्कुलको मुहार फेर्छन् :
सुर्खेतको गुर्भाकोट नगरपालिकास्थित जहरे भन्ने ठाउँबाट भेरी नदीको झोलुङ्गे पुल तरेपछि गुमी पुगिन्छ ।
गुमीको ढोेडेनीमा जनसंयुक्त प्रावि छ । विद्यार्थी नअाएर अर्को स्कुलसँग गाभिने सँघारमा रहेको जनसंयुक्तमा एक दिन गजेन्द्र सर आइपुगे ।
यही गाउँछेउमा जन्मेका गजेन्द्र सानोमै आमा बुबासँग विछोडिए । गजेन्द्रलाई गाउँलेले एउटी बहिनीसँगै अनाथश्राम पुर्याइदिए ।
आफ्ना आमा बुबाको अनुहार समेत सम्झनामा छैन गजेन्द्र सरलाई । आफू जन्मेको गाउँ पनि सोध्दै खोज्दै आएका थिए कुनै दिन ।
गाउँको स्कुल देखेर गजेन्द्रको मन पग्लियो । जिन्दगीका आगामि यात्रा तय गर्नुअघि उनले ३ महिना स्कुलमा स्वयंसेवा गर्ने विचार गरे ।
३ महिनामा विद्यालयसँग गहिरो माया बस्यो । गजेन्द्रले स्कूल छोड्न सकेनन् । अभिभावक र विद्यार्थीले गजेन्द्र सर । ४ वर्ष नाघ्यो । गजेन्द्र सर स्कुलमै समर्पित छन् । जागिरे होइनन् । अझै स्वयंसेवा ।
बबनपुरका गोठालाहरु – बर्दियाको बाँसगढी नगरपालिकाको बबनपुर । यादब गाउँ । पुरै गाउँ शाकाहारी ।माछामासु खाने त परको कुरा गाउँमा हाँस कुखुरा र बाख्रा समेत कसैले पाल्दैनन् । सबैका गोठमा गाई भैंसी मात्र छन् । गाई भैंसी पाल्नु नै यो गाउँको पुर्ख्यौली पेशा हो ।
सानैदेखि बाउबाजेसँगै गाई भैंसीको पछि लागे । गाई भैंसीसँगै हुर्किए । उ बेला गाई भैसीको खान्की पुर्याउन गोठालाहरु जंगल जंगल चाहर्थे । सुन्दरले पनि बाउ बाजेको विँडो थामे । गाईवस्तुको गोठालो गर्दै जंगलमा सालका रुखमुन्तिर उनले थुप्रै रात काटेका छन् ।
नुहाई धुवाई र पुजापाठ सकेर खाना खाए पछि सुन्दर यादव गोठमा जान्छन् र दाम्लो फुकाल्छन् । अनि जंगल छिचोल्दै भैंसीहरु चराउन लैजान्छन् । सुन्दर यादबको वाल्यकालदेखि आजसम्मको दैनिकी यहि हो ।
Herne Katha Episode 10 – Story of Ward Number 22 – वडा नम्बर २२ को कथा – गाउँ भनौं भने शहरको नक्सामा छ । शहर भनौं भने शहरका केही सामान्य विशेषता पनि छैनन् । नेपालगन्ज उपमहानगरपालिकाको वडा नम्बर २२ मा पर्ने किंघरियनपुर्वा गाउँको सेरोफेरोको कथा – वडा नम्बर २२ को कथा ।
यो गाउँमा मुसलमानहरु मात्र बस्छन् । मुसलमानमा पनि तल्लो जाति मानिने किँघरियनहरु । किँगरी भनिने बाजा बजाएर नाचगान गर्दै हिँड्ने भएकाले यो जातिलाई किँघरियन भनिएको रहेछ । आजकल तेस्ता परम्परागत बाजा लोप भइसके । तर नैना र केही महिलाहरुले नाचगान गर्ने पुर्ख्यौली पेशा अझै छाडेका छैनन् ।
Herne Katha Episode 09 – A Dark Story । हेर्ने कथा अंक ०९ – एउटा अँध्यारो कथा – कैलाली जिल्लास्थित पूर्वपश्चिम राजमार्ग छेवैको एउटा झुरुप्प बस्ति । बस्तिमा बस्छन् बादी समूदाय । नौला मान्छेसँग हत्तपत्त नखुल्ने यहाँ केही महिलाहरुले आफ्ना जीवनका अँध्यारा कथाहरु हामीलाई अँध्यारो कोठाभित्र सुनाए
दिनभरि गाउँगाउँ डुलेर अन्न खोज्ने दाङका घोडेहरुको १ दिनको कथा । घोडेको कथा । गाउँको नाउँ हो बनगाउँ । दाङको तुल्सीपुरनजिकै पर्छ । यही बस्छन् घुमलाल चौधरी । उनले एउटा घोडा पालेका छन् । बनगाउँका अरु ४० घरमा पनि घोडा छन् । यी घोडाका मालिकहरु सबेरै घोडा चढेर निस्कन्छन् । एक विहान घुमलाल चौधरी र उनका साथीहरुलाई हामीले पछ्यायौं ।
चिया बगानका सिकारीहरु – पूर्व झापाको ज्यामिरगढीस्थित वेन्डी वस्ति । मेची नदीको किनारैमा चियावगान माझको सन्थाल गाउँ । गाउँका धेरैजसो मान्छे चियावगानमै काम गर्छन् अनि फूर्सदमा चाहिँ शिकार गर्न हिँड्छन् । मुसाको शिकार । वेन्डी वस्तिका सन्थालहरुसँगै हामी पनि आज मुसाको शिकारमा जाँदैछौं ।
झापाको चियाबगान वरपर मुसा सिकार गरेर खानेहरुको कथा ‘चिया बगानका सिकारीहरु’ हेर्ने कथा अंक ०६ ।
Herne Katha Episode 06– ‘Chiya Baganka Shikariharu’ is about rat hunters near a tea estate in Jhapa, Nepal. Rat Hunting is an old tradition of Sathal (Satar) community in Nepal. They go hunting whenever they have free time. Rat hunting is also part of their festivals and other rituals. Apart from rat, they hunt for other rodents in nearby tea estates.
सुनको कथा । Sunko Katha । Story of Gold – हेर्ने कथाको चौथो अंकमा सुनको कथा । यो कथा बर्दियाको राजापुरस्थित कर्णाली नदीको किनारामा सुन खोज्ने मान्छेहरुको कथा हो ।
बर्दियाको राजापुर । कर्णाली नदीकै किनारामा एउटा चिटक्कको गाउँ छ । चैतको टन्टलापुर घाममा गाउँका आइमाइ केटाकेटीहरु टाउकामा केही सरसामान बोकेर नदीको बगरतिर लागे । अनि हामी उनीहरुको पछिपछि लाग्यौं ।
यो कथा बर्दियाको राजापुरमा कर्णाली नदीको किनारामा रहेको सोनाहा बस्तिको हो । सोनाहा समुदायका मानिसहरुको परम्परागत पेशा नदी किनाराबाट सुन निकाल्नु हो । तर सुन निकाल्न सजिलो चाहिँ छैन । चर्को घाममा दिनभरि मेहेनत गर्नुपर्छ । बगरबाट ढुङ्गा बालुवा बोक्नुपर्छ । त्यसलाई धोइपखाली गर्नुपर्छ ।
सुन निकाल्ने उनीहरुको आफ्नै परम्परागत सीप र प्रविधि छन् । प्राय सुन खोज्ने काम चाहिँ महिलाहरुले गर्छन् । केटाकेटीहरुले पनि सघाउँछन् । हामीले यो कथामा सोनाहा समुदायका महिलाहरुलाई विहानदेखि साँझसम्म पछ्याएका छौं । कसरी ढुङ्गा बालुवाबाट सुन निकाल्ने रहेछ त । थाहा पाउनको लागि यो रोचक कथा हेर्नुहोस् ।
यो हेर्ने कथाको चौथो अंक हो । यसअघि हेर्ने कथाको तेस्रो अंकमा हामीले घरको कथा प्रस्तुत गरेका थियौं । घरको कथा क्यानडाबाट ९ वर्षपछि आएर आफूले लामो समय बिताएको शिविरमा पुगेका भुटानी शरणार्थीहरुको मार्मिक कथा हो । घरको कथा हेर्नको लागि क्लिक गर्नुहोस् ।
हेर्ने कथाका सबै अंकहरु हेर्नको लागि हाम्रो युट्युब च्यानल सब्स्क्राइब गर्नुहोस् । हेर्ने कथा युट्युबमा मात्र प्रसारण हुन्छ । हामी हरेक १५ दिनमा नयाँ कथा लिएर आउँछौं । युट्युब च्यानलमा जानको लागि क्लिक गर्नुहोस् ।
Eauta School ko Katha – कपिलवस्तुको मायादेवी नगरपालिका-२, भैसकुण्डास्थित मुस्लिम केटीहरु मात्र पढ्ने उम्मे उम्मार कन्या क्याम्पसभित्र आजसम्म कोही पनि संचारकर्मीले प्रवेश पाएका थिएनन् । हामीले त्यो दूर्लभ मौका पायौं । हेर्ने कथाको यो अंक त्यही एउटा स्कुलको एक दिनको कथा हो ।
हेर्ने कथा आम मानिसको कथा हो । डकुमेन्ट्री, छोटा डकुमेन्ट्री, अन्तर्वार्तालगायत अन्य नौला र सिर्जनात्मक शैलीमा हामी फरक र रोचक कथाहरु भन्छौं ।
